در طرف غربی ميدان نقش جهان اصفهان و روبه‌روی مسجد شیخ لطف‌الله، عمارت باشکوه عالي قاپو قرار دارد. این کاخ در ربع اول قرن 11 هجری قمری در زمان شاه عباس اول بنا شده است. شاه صفوی، سفیران و شخصیت‌های عالی‌قدر را در این‌کاخ به حضور می‌پذیرفت. این عمارت دروازه مرکزی و مدخل کلیه قصرهایی بود که در دوران صفویه در محدوده میدان نقش جهان بنا شده بودند.
کاخ عالی قاپو یکی از شاهکارهای معماری به سبک و شیوه اصفهانی است. در دوره زمامداري شاه عباس دوم، در سال 1058 هجري قمری، تالار ستوندار و تالار موسيقي بر آن افزوده شده است. در گذشته، این کاخ را دولتخانه مبارکه نقش جهان و قصر دولتخانه نیز می‌خواندند.عالی‌قاپو را مي‌توان به منزله ورودي كاخ‌هاي شاهي در دوره صفويه دانست. نام آن، واژه‌اي به زبان تركي است به معنی «درگاه بلند» و براساس نوشته‌هاي تاريخي، بر فراز كاخي از دوره تيموري بنا شده است و در يك سوم طولي ميدان قرار گرفته است. از اين سردر بلند که تماماً با سنگ سماق ساخته شده به قصر وارد می‌شويم و به وسيله پلکانی که در دو طرف تعبيه شده‌اند، به طبقات فوقانی می‌رسيم.
تالار موسيقي را با ظرافت و نكته‌سنجي بسیار پديد آورده‌اند، چيزي كه در گزينش رنگ‌ها و طرح‌هاي‌آن به نيكي مي‌توان يافت و بر هنرمند چيره‌دست آن آفرين فرستاد
شاه عباس این کاخ را به عنوان محلی برای انجام دادن کارهای دولتی برگزید و دستور داد تا به تکمیل و توسعه آن بپردازند. کاخ عالی قاپو بنایی شش طبقه است و ایوان آن 18 ستون دارد. در طبقه همکف دو تالار وجود دارد که در آن روزگار، به امور اداری و ديوانی اختصاص داشت و صدرخانه يا کشيک‌خانه ناميده می‌شدند.
از جلوه‌هاي ويژه بنا مي‌توان به نقاشي‌هاي ديواري اشاره كرد كه در زمان خود، تمامي قسمت‌هاي دروني كاخ را مي‌آراسته است. نقاشي‌هاي ظريف و بي‌همتايي كه هنوز الگويي بي‌نظير از هنر صفوي را معرفي مي‌كند. آن‌گونه كه چشم را از تماشاي نقاشي‌هايي كه گردآوري موزون از گل و بوته و درخت و پرنده است، سيراب مي‌سازد. بيشتر اين نقش‌ها را رضا عباسي، هنرمند ارزشمند دوره شاه عباس اول، به تصوير آورده است.
عمارت عالی قاپو یکی از شاهکارهای معماری به سبک و شیوه اصفهانی است. در گذشته، این کاخ را دولتخانه مبارکه نقش جهان و قصر دولتخانه نیز می‌خواندند
هر طبقه از طبقه‌هاي شش گانه بنا را اتاقي مركزي تشكيل مي‌دهد كه در روزگار خود، به عنوان اتاق انتظار، تالار ضيافت‌هاي باشكوه، تالار تخت و تالار موسيقي استفاده مي‌شده است و شاه، بزرگان كشوري، درباريان و سفيران كشورهاي بيگانه را پذيرا بوده است. فرش‌هاي بسيار نفيس، ظروف و جام‌هاي زرين و سيمين كه به پادشاه هديه مي‌شد، يا از بازرگانان اروپايي و يا از هندوستان خريداري مي‌شد، اتاق‌هاي 52 گانه كاخ را مي‌آراست. همچنين، پرده‌هاي ابريشمي و زربافت پيرامون تالار ستوندار را پوشش مي‌داد. به هنگامي كه جشن‌هاي حكومتي در ميدان نقش جهان اصفهان جريان داشت، شاه به اين تالار ستوندار مي‌آمد و به تماشاي آن مراسم مي‌پرداخت. شاه، همچنين فرمان می‌داد تا چهل ارابه توپ، از توپ‌هايي را كه در خليج فارس از پرتغالي‌ها غنيمت گرفته بودند، به ميدان آورند و در جلوي كاخ آرايش دهند، تا جلوه‌هايي از قدرتش را به رخ بيگانگان بكشاند.براي ديدن بزرگي و شكوه ميدان، لازم است تا از راه پلكان و گذر از چهار طبقه ساختمان، به ايوان با تالار ستوندار رفت. در آن‌جاست که به ياد روزگار صفوي و تماشاي بازي چوگان مي‌توان افتاد و رقابت سواران را در میان شيهه اسبان در نظر آورد. در تالار ستوندار، 18 ستون چوبي از جنس درخت چنار دیده می‌شود با حوضي مرمرين در ميان كه پوششي مسين دارد. ستون‌ها هر كدام از تنه يكپارچه درخت چنار شكل گرفته‌اند و بیش از 10 متر بلندي دارند و سقفي دوپوش از جنس چوب منبت‌كاري شده و نقاشي شده را در طي چهار سده بر دوش گرفته‌اند.پس از تالار، تالار تخت، در پشت ايوان قرار دارد. فضاي آن سرشار از نقاشي‌هاي ظريف داراي كيفيت بي‌نظير است و در آن مي‌توان همخواني موزوني از اسليمي‌ها و ختايي را به شكل برجسته روي گچ ديد و در كنار آن، نقش‌هاي بسيار زيبايي از پرندگان حقيقي يا اسطوره‌اي را به تماشا نشست.
در پشت تالار تخت، دو راه پله مارپيچ، راه به سوي تالار موسيقي دارد. اين تالار را مي‌توان زيباترين قسمت كاخ دانست. آن‌گونه كه توصيف گوناگوني و زيبايي طرح‌ها و مقرنس‌هاي توخالي گچبري‌شده را غيرممكن مي‌سازد. دليل نامگذاري آن به تالار موسيقي، وجود مقرنس‌هاي توخالي به‌شکل ظروف و آلات موسیقی است كه طراحان مجموعه بيش از آن‌كه جنبه تزئيني آن را درنظر گرفته باشند، به دنبال ويژگي اكوستيكي آن بوده‌اند. طرح‌هاي گوناگون با احجام مختلف در فضاهاي توخالي مقرنس‌ها، فركانس اصوات موسيقي را متفاوت مي‌كند و در نهايت، باند فركانسي اصوات موسيقي افزايش يافته و اصوات را با كيفيتي برتر به گوش شنونده مي‌رساند.
فضاي مركزي تالار موسيقي داراي طرحي چليپايي شكل است. در مركز آن و در قسمت سقف، طرحي زيبا از تبديل مربع به دايره را توسط مقرنس‌هاي اجرا شده مي‌توان ديد كه تناسب موزوني را با ديگر فضاهاي تالار ايجاد مي‌كند. تالار موسيقي را با ظرافت و نكته‌سنجي بسیار پديد آورده‌اند، چيزي كه در گزينش رنگ‌ها و طرح‌هاي‌آن به‌نيكي مي‌توان يافت و بر هنرمند چيره‌دست آن آفرين فرستاد.
در پشت عمارت عالي قاپو، يكي از بناهاي سياسي ـ مذهبي دوره صفويه قرار دارد كه به گنبد توحيدخانه شهرت يافته است و بنايي است ساده و منفرد با طرحي دوازده پهلو. نمای گنبد بیرونی این بنا از آجر ساخته شده است. گزينش اين الگو، افزون بر رعايت اصول ايستايي بنا، ريشه مذهبي نيز داشته است؛ يعني يكي از پايه‌هاي قدرت صفوي كه بر شالوده تشيع دوازده امامي پي‌ريزي شده بود. بنا بر همين باور، گنبد توحيدخانه بر مبناي عدد 12 ساخته شده است. در شب‌هاي جمعه، صوفيان كه شمار آن‌ها را 200 تن آورده‌اند در اين مكان جمع مي‌شدند. اين صوفيان همان قورچيان درگاه شاهي بودند كه شاه صفوي را همراهي مي‌كردند.
