در سراسر دوران قاجار اسناد تصویری و متنی کمتری از زنان در دسترس است چراکه آنان غالباً یا در اندرون منزل بودند و یا چنانچه در بیرون از منزل بودند، حجابی بسیار پوشیده داشتند به طوری که حتی چهره نیز توسط روبنده پنهان میشد. با این حال آنطور که از گزارش های سیاحانی چون مادام سرنا، سرهنگ دروویل، موریه، پولاک و دیگران، همچنین نقاشی های باقی مانده، اطلاعات مفصلی و با شرحی دقیق و گویا از مردمان قاجار و البسه آنان به دست خواهیم آورد. از اینرو به منظور جلوگیری از زیاده گویی، از برخی توضیحات پیرامون پوشش که شرح آن مفصل در روایت سیاحان آمده، درز گرفته شد و کلیاتی در فهم اقسام لباس آورده شده است.
ضمن اینکه از دوران ناصرالدینشاه با ورود دوربین عکاسی به دربار و عکس هایی از زنان موجود است، که برخی از این عکس ها را توسط شخص ناصرالدینشاه از زنان دربار برداشته شد. عکاسانی غربی از جمله آنتوان سورگین و ارنست هولستر ، میرزا خان عکاس باشی با مستندهای اجتماعی که از مردم عادی و مشاغل و بناها و… تصاویری را ثبت کردند، چون منابعی بسیار ارزشمندی از نحوه پوشش مردمان و به خصوص زنان، از خلوت و اندرونی های گرفته تا کوچه و بازار و… میباشد.
به طور کلی در سراسر قاجاریه لباس زنان دو قسم بوده است: لباس اندرونی، و لباس بیرون.
ارخالق لباس رایج قاجاریه بوده است که زن و مرد و فقیر و غنی، بر تن داشتند. اما بر حسب پارچه و تزئینات و اندازه، انواع آن از هم متمایز بوده است، مرغوبترین آن ها ارخالق ترمه کشمیری با گلابتون و زری دوزی بوده و ارزانترین و معمولترین آن ارخالق چیت یا چلوار و از روی همین ارخالق ها بوده که معلوم میشد فرد چقدر متمول است.
ارخالق بالاپوشی جلو باز بوده که گاهی توسط بندیک یا دگمه بسته میشده است. اصولاً برای آماده کردن ارخالق از دو نوع پارچه استفاده میشده: پارچه رویی که پارچه اصلی بوده که برای ثروتمندان البته ترمه بوده یا مخمل، و درون آن یک لایه آستری معمولا از پارچه های گلدار و منقوش. ارخالق ها بدون برگردان یقه بودهاند و یقه به شکل مسطح و خطی بوده است اما تنوع بسیار جالبی در طرح و برش این یقه ها وجود داشته است.
علاوه بر ارخالق ها انواع دیگری از بالاپوش مرسوم بوده که براساس بلندی قد و فرم های متفاوتی نام های دیگری از قبیل سرداری، یل و کلیجه و شاپکین داشتند. اما در کل این ها بالاپوش هایی بدون یقه (یقه مسطح خطی) و غالباً جلو باز بودند که از دو طرح مختلف پارچه، برای رو و آستر آن استفاده می شده است.
«تبنان» از بخش های اصلی لباس اندرون زنان، و نوعی پوشش پایین تنه، شلواری بسیار گشاد که بعضاً شبیه به دامن به نظر میرسید. برش تنبان شبیه به دو مستطیل گشادی که پاچه های آن را شامل میشده بوده و لبه بالای آن یا کمرگاه تنبان، به شکل لیفه ای توسط بندی باریک پرچین جمع میشده است، و لبه پایین آن اغلب توسط نوار یا تزئیناتی حاشیه دوزی میشده.
«شلوار» زنان آنطور که از تصاویر و روایت ها پیداست، شلواری بسیار گشاد و پرچین بوده معروف به «پاچین» که کمر آن مثل تنبان ها به شکل لیف های و کیسه ای توسط نواری جمع می شده است.
بسته به نوع شلواراز پارچه های مختلفی تهیه می شده است. و چنانچه از پارچه نفیس چون ابریشم و زری بافت تهیه می شده گاهی تزییناتی چون مرواید و گلابتون دوزی داشته است که البته این نوع مخصوص زنان درباری یا متمول بوده است و زنان عادی که غالب جامعه را تشکیل میدادند، شلوار را از پارچه های ساده یا منقوش ارزانی چون چیت یا چلوار می دوختند.
دامن شلیته
«شلیته» نوعی دامن بود که بر اساس تغییر سلیقه در بین زنان درباری رایج شد. شلیته در واقع دامنی کوتاه و بسیار پرچین و چتری شکل که از پارچه های مختلفی تهیه می شد و لبه پايین توسط نوارهایی حاشیه دوزی می شده است. شلیته را بر أساس فصل و مد، گاهی بر روی شلوار، جوراب شلواری و ساق سفید رنگ، یا بدون جوراب و شلوار و پای پرهنه می پوشیدند.
لباس بیرونی زنان قاجار شامل چادر و چاقچور و روبنده بود، به طوریکه زنان وقتی می خواستند از منزل بیرون روند، چاقچوری که زیر جامه در آن بگنجد به پا و چادر سیاهی بر سر و روبندهای از پارچه سفید با قلابهٔ جواهر که از پشت سر آن ها می درخشید به صورت می زدند. استفاده از چادر و روبنده به دورانی قبلتر از قاجاریه مربوط میشود با توجه فضای مذهبی جامعه ایران در طول قاجاریه نیز منسوخ نشد، هرچند تغییراتی یافت. به طوری که این در اواخر پیچه زدن بین جوانترها و خانم های متجدد مد شده بود. پیچه یا نقاب بیشتر در بالای شهر مد بود و در پایین شهر همچنان روبنده رواج داشت، و زنان سنتتر بسیار مخالف آن بودند به طوری که اگر خانمی متجدد که روبنده را کنار گذاشته و نقاب بر سر گذاشته حوال آنان می رفت، مردم او را مسخره کرده و برایش چنین می خواندند: سگ آبی اومده-خانم نقابی اومده!
چادر خانم ها بستگی به طبقه و موقعیت اجتماعی زنان داشت به طوریکه از زنهای فقیر چادر را از پارچههای ارزانی چون دبیت و خانمهای اشراف پارچه ماهوت ظریف تهیه میکردند. تا چندین متر پارچه برای دوختن یک چادر لازم بود و برحسب اینکه از الگوی نیم دایره بریده شود یا مستطیل اندازه آن متفاوت بوده است. البته نوعی چادر نازک توری مانند و سفید رنگ نیز مرسوم بوده که احتمالا نو عروسان بر سر میگذاشتند. و روبنده که تشکیل شده بود از یک متر پارچه سفید (مل مل) که بالای آن را سوراخ و در جلوی چشم ابریشم دوزی میکردند،
چاقچور، شلواری بود دارای لیفه و بند و در قسمت مچ، پاچین داشت.
زنان در دوره قاجار
نقاب یا پیچه
به تدریج روبنده منسوج شد و در اواخر قاجار پیچه جای آن را گرفت. هرچند در ابتدا خیلی متداول نبود و برخی زنان جوان و متجدد از آن استفاده کردند و سنتی ترها نقاب را ترجیح میدادند.
پیچه نقابی مربع-مستطیلی بافته شده از یال اسب سیاه بوده که روی پیشانی قرار میگرفته و بر خلاف روبنده که روی چادر قرار میگرفته، پیچه زیر چادر دور سر بسته میشده است.
نگارنده کتاب «ایران قدیم و تهران قدیم» در وصف لباس مردم دارالخلافه مینویسند: «مدتی خانمهای متجدد «نقاب» بر رخسار میزدند، این نقاب که از مو ساخته شده است و فقط در قسمت بالای شهر مد بود و در پایین شهر ممنوع بود، چنانچه اگر خانمی میآمد و دست از پا خطا میکرد و از این نقابها بر رخسار میزد مردم او را مسخره کرده و برایش چنین میخواندند: «سگ آبی اومده، یه خانم نقابی اومده»
نقاب زنان در دوران قاجار
چارقد
چارقد پوشش سر زنان قاجاری که برش سه گوش یا مربع شکل پارچه که از قطر دولا تا میشده و به شکل مثلثی روی سر قرار میگرفته و در زیر چانه توسط سنجاقی گاه از طلا یا جواهر بسته میشده.
از پارچه های سبکی از حریر گرفته تا ابریشم و نخ تهیه میشده، اغلب پارچه ساده و رنگ غالباً سفید بوده اما رنگهای دیگری چون سیاه هم مرسوم بوده،
چارقدهایی به این شکل از دوران ناصری رواج یافت و جای تور کلاهکی (موسوم به عرقچین) که اغلب مزین به جقه جواهر بود را گرفت.
این پوشش سر (جدا از واقعه کشف حجاب زنان در دوران پهلوی و سلطنت رضا شاه) تا همین امروز هم پوشش سر رایج زنان است که تغییر بارز آن در نوع بستن است که ندرتا توسط سنجاق زیر چانه و به شکل عمومی به شکل آزاد طرفین آن روی سرشانه قرار میگیرد.
کفش
کفش رایج زنان قاجار «ساغری» نام داشت ، اما ساغری نیز مانند دیگر اجزای لباس، از بحران تغییر در امان نماند.
در اوایل کفشها، ساغری هایی از چرم الوان با نوک برگشته بوده که روی آن گاهی نقش دوزی هایی می شده است. ساغری ها با پاشنه متوسط و پشت باز بوده اند.
کلارا کولیور رایس در توصیف کفش زنان (دوران ناصری) اشاره کرده است: « قبل از معمول شدند کفش های اروپایی در ایران، کفش زنان همان «نعلین» و «چموش» و «کفش های راحتی نوک برگشته» و «مسافری» به رنگهای قرمز، آبی بود ولی سپس در تهران چند مغازه دار زردتشتی و ارمنی شروع به تجارت اروپایی کردند که از جمله واردات آنها کفش های چرمی سیاه و براق کوچکی به نام «قونداره» بود؛ خانم های اعیان و شیک از اینها یا از گالشهای نوک تیز زنانه میپوشیدند ولی در شهرستانها و برخی شهرهای ایران به خصوص در أصفهان زنان همان کفشهای بیپشت و پاشنه به نام مسافری به پا میکردند که آنها را معمولا کفش دوزیهای محلی میدوختند. در این زمان پوشیدن کفش روبسته و پاشنه دار چه برای مردان و زنان کاری بس نا پسند محسوب میشد و ملاها دائما در بالای منبر، زنها و مردها را از پوشیدن کفش پاشنه بلند بر حذر می داشتند. ولی این تحذیر چنان به گوش مردم فرو نمی رفت و علی رغم ملاها قشری کفش های پاشنه بلند و روبسته به سرعت مورد تقلید واقع شد و در همه جا معمول گردید. زنان بزرگان در اندرون کفشهای ک.چکی می پوشیدند که رویه آنها از مخمل یا ماهوت بود و دانه های ریز مروارید یا سرمه گلدوزی میشد».
