در سحرهای ماه رمضان از گذشته‌های دور تاکنون همواره رسم مناجات‌خوانی میان مومنان برقرار بوده است و از این فرصت برای نجوا با خدای متعال بهره می‌بردند. مناجات‌خوانی رسمی به جای مانده از اهل بیت(ع) است.
حوزه مسجد و هیأت ـ امیرحسین کسائی: در سحرهای ماه رمضان از گذشته‌های دور تاکنون همواره رسم مناجات‌خوانی میان مومنان برقرار بوده است و از این فرصت برای نجوا با خدای متعال بهره می‌بردند. مناجات‌خوانی رسمی به جای مانده از اهل بیت(ع) است، حضرت امام هادی (ع) در زیارت جامعه کبیره می‌فرمایند: «اِنْ ذُکِرَ الْخَیْرُ کُنْتُمْ اَوَّلَهُ، وَاَصْلَهُ وَ فَرْعَهُ، وَ مَعْدِنَهُ وَ مَاْویهُ وَ مُنْتَهاهُ؛ هر خیری که در میان باشد اول، وسط و آخر و مرکزش ائمه علیهم‌السلام هستند». مناجات و مناجات‌خوانی هم یکی از خیرات است. در عین حال که اولین آن هم از جهت اجرا خود ائمه اطهار (ع) هستند؛ یعنی به بیان دیگر اگر اهل بیت (ع) مناجات نکرده بودند، اگر مناجاتی از آنها نبود، الان کسی چیزی نداشت که بخواند. مثلاً دعای ابوحمزه ثمالی توسط امام سجاد (ع) خوانده شده یا دعای کمیل و مناجات شعبانیه که منتسب به امیرالمومنین (ع) است و یا دعای افتتاح که منسوب به امام زمان (عج) است. دعا و مناجات در ماه رمضان نسبت به ماه‌های معمول سال از اهمیت بیشتری برخوردار است و به شکل شب زنده‌داری چند ساعت مانده به اذان صبح در تهران، حرم امام رضا(ع) و حرم حضرت معصومه(س) برگزار می‌شود. این اهمیت و احترام از گذشته‌های دور مورد توجه بوده و گواه آن آثار فاخر به جا مانده از مناجات‌خوانان برجسته‌ای است که حال بسیاری از آنها در قید حیات نیستند.
همه خفتگان با مناجات عندلیب اصفهانی به هوش می‌آمدند
این رسم زیبا در تهران سابقه فراوانی دارد و در محله‌های مختلف تهران مناجات‌خوانی برگزار می‌شد. براساس نقل‌های تاریخی مناجات‌خوانی در کشور ما سابقه دیرینه دارد و شاید نتوان تاریخ دقیقی برای شروع آن مطرح کرد. در گذشته بخصوص دوره قاجار و اوایل سلطنت پهلوی اغلب آوازخوانان پیش از حضور در عرصه حرفه‌ای در زمینه موسیقی مذهبی فعالیت داشته‌اند. آنها به طور معمول در مقاطعی از سال به اجراهای مذهبی می‌پرداخته‌اند و همزمان فعالیت‌های هنری نیز داشته‌اند. البته این روند نسبی بوده. یعنی برخی صرفاً در زمینه موسیقی مذهبی و تعزیه فعالیت می‌کرده‌اند و برخی دیگر نیز فقط به فعالیت‌های هنری و موسیقایی می‌پرداخته‌اند. ارزش و بهای مناجات دوره قاجار و پهلوی تا به آنجاست که روح الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» به تمجید از آن پرداخته است. او ضمن اینکه از مناجات‌های آن مقطع به عنوان وسیله‌ای برای تزکیه نفس و بیداری روان یاد کرده از سیدحسین عندلیب اصفهانی موذن و مناجات خوان نام برده و گفته است: «او در این فن مهارتی به‌سزا داشت و هنگامی که در گلدسته مسجد سپهسالار تهران در شب‌های رمضان مناجات می‌کرد همه خفتگان را به هوش می‌آورد و مجذوب می‌کرد.»
مهدی امین فروغی نویسنده و پژوهشگر
مرشدها اشعار عبید را با آواز کنار سقاخانه می‌خواندند
مناجات‌ها در گذشته به ادعیه مذهبی محدود نبوده و اشعار فارسی نیز در مناجات‌ها کاربرد داشته‌اند و نمونه این اتفاق پرداختن به مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری است. مهدی امین فروغی نویسنده و پژوهشگر در این خصوص می‌گوید: «برخی اشعار عبید زاکانی از پر رونق‌ترین مناجات‌ها در ماه رمضان بوده است. مرشدهایی که پیش از افطار در کنار سقاخانه‌ها و زیرگذرها می‌ایستادند، اشعار عبید را با آوازی زیبا می‌خوانده‌اند و رهگذران با شنیدن آن از صفا و معنویت سرشار می‌شده‌اند و با حالی روحانی بر سر سفره‌های افطار می‌نشسته‌اند.»
مرحوم سید جواد ذبیحی
تاسیس رادیو و مناجات‌خوانی‌های سید جواد ذبیحی
مناجات خوانی از زمان ورود اسلام به ایران وجود داشته و بی‌شک افراد بسیاری در این زمینه فعالیت کرده‌اند اما با تاسیس رادیو در سال ۱۳۱۹ بود که مناجات‌ها به شکلی همه‌گیر به گوش مردم رسید، مناجات‌خوانی در کشورمان بیش از پیش شناخته و مورد توجه قرار گرفت. اگر بخواهیم یکی از تأثیرگذارترین افراد در سال‌های گذشته در این حوزه را نام ببریم بی‌گمان باید از سید جواد ذبیحی یاد کرد. او در کنار بهره‌گیری از لحن‌ها و اشعار عربی در استفاده از دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی تبحر شگفت انگیزی داشت. اذان، سحرخوانی، مدح ائمه خصوصا حضرت علی، خوانش مناجات‌های خواجه عبدالله، استفاده از اشعار عرفانی و … بخشی از فعالیت‌های او در رادیو بود. ذبیحی نزدیک به ۳۰ سال در رادیو ایران، به اجرای برنامه پرداخت. مناجات‌ها و آوازهایی که او با اشعار عرفانی می‌خواند در درجه‌ای از کیفیت قرار دارد که امروزه هنرجویان آواز می‌توانند به‌عنوان منبع مطالعه به آنها رجوع کنند و از آن بهره‌ها ببرند.
مناجات «ما در دو جهان غیر خدا یار نداریم» مرحوم سید جواد ذبیحی در دستگاه افشاری
یکی دیگر از افرادی که بر ردیف‌های موسیقی ایرانی تسلط داشت و در زمینه مناجات‌خوانی هم فعالیت داشت، مرحوم سلیم موذن‌زاده بود که نواهای بسیار زیبایی را از او شنیده‌ایم. او همچون برادرش زنده‌یاد رحیم موذن‌زاده صدایی بسیار گیرا داشت و علاوه بر اذان، به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی مناجات‌های زیبایی را خوانده است. از مرحوم کریمخانی نیز در آثار زیبایی در این زمینه شنیده‌ایم.
مسجد شب زنده‌داران…
در زمان معاصر در شهر تهران آیت‌الله شاه‌آبادی در مسجد خودشان، شب‌های جمعه دعای کمیل می‌خواند. این عارف بزرگ خودش دعا می‌خواند. او مدتی در مسجد جامع بازار و مدتی هم در مسجد امین‌الدوله مناجات‌خوانی کرد. مدتی بعد نوبت به شیخ محمدحسین زاهد رسید تا در مسجد امین‌الدوله نغمه مناجات‌خوانی را به آسمان برساند. مرحوم زاهد در خواندن ادعیه توانا بود و صدای گیرایی داشت و در تمام شب‌های ماه رمضان مجلس دعاخوانی برپا می‌کرد. در آن دوران مسجد امین‌الدوله تنها مسجدی بود که ۳۰ شب مناجات‌خوانی داشت تا جایی که به مسجد شب زنده‌داران مشهور شد. بسیاری از پامنبری‌های شیخ زاهد بعدها خودشان مناجات‌خوانی کردند که مشهورترین آنها سید علی میرهادی بود.
مرحوم سید علی میرهادی
داستان مناجات‌خوانی‌ها در حرم عبدالعظیم (ع)
سال‌های قبل از انقلاب، سیدعلی آقای میرهادی، حاج حسن ارضی، حاج ولی‌الله کرمی و افراد دیگری در شبستان‌های حرم حضرت عبدالعظیم (ع) مناجات می‌خواندند. در یکی از حجره‌های صحن، سال‌ها برنامه مناجات‌خوانی مرحوم حاج محمد عطاردی برگزار می‌شد. در باغ طوطی، حاج حسن ارضی می‌خواند و در مجموع، شب‌های جمعه از هر حجره، صدایی برمی‌خاست. بعضی‌ها جمعیت داشت و مردم از چهار سوی تهران می‌آمدند و بعضی، جمعیت کم و انتخاب‌شده‌ای داشت. از همان قدیم، مردم بهخصوص جوانان، با علاقه زیاد فقط برای شنیدن مناجات به مجالس محدود شهر می‌آمدند. اما با پیروزی انقلاب، این برنامه‌ها گسترده‌تر شد و اگر قبلا افراد در حجره یا منازل خود، دعا می‌خواندند، این برنامه‌ها را توسعه دادند و جمع بیشتری را پذیرفتند.
حسین شمسایی مداح
حسین شمسایی، خواندن دعای کمیل را اوایل انقلاب از دانشگاه تهران شروع کرد
عده‌ای از جوانان جنوب شهر تهران اما از سال ۱۳۴۵ برنامه قرائت دعای کمیل داشتند که در خیابان ۱۷ شهریور جنوبی فعلی (شهباز جنوبی) برگزار می‌شد. مجلس دعاخوانی آنان با عنوان هیأت حضرت قاسم بن الحسن (ع) در آن زمان، پرچم نداشت. بلکه در خانه‌ای را که هیأت در آنجا برگزار می‌شد را باز می‌گذاشتند و همه می‌دانستند که دعای کمیل در این خانه خوانده می‌شود. حتی کسانی بودند که از اصفهان و همدان در یک ساعت خاص، خودشان را به این هیأت می‌رساندند و می‌دانستند که برنامه مناجات شبانه در هیأت حضرت قاسم (ع) برگزار می‌شود. این برنامه ثابت و بدون تعطیلی برگزار می‌شد و نوجوانان و جوانان این هیأت، همپای زمان بزرگ می‌شدند تا اینکه انقلاب اسلامی در سال ۵۷ به پیروزی رسید. با پیروزی انقلاب و رهبری امام خمینی رحمه‌الله علیه که خودش اهل مناجات، شب‌زنده‌داری و دعا بود، مردم به اجرای مراسم قرائت دعای کمیل گسترده تشویق شدند. همان جوانان هیأت حضرت قاسم بن الحسن علیه‌السلام با محوریت مداح و مناجات‌خوانی به نام حسین شمسایی، خواندن دعای کمیل را اوایل انقلاب از دانشگاه تهران شروع کردند و به جز او، حجت‌الاسلام رستگاری و چند نفر دیگر این دعا را شب‌های جمعه می‌خواندند.
صادق آهنگران در دوران دفاع مقدس
مناجات‌خوانی در دوران دفاع مقدس
با شروع جنگ، دامنه مناجات به تمام سنگرها کشیده شد و هر گردان و لشکری، برنامه‌های مناجات‌خوانی و توسل برگزار کرد. افرادی مانند نورایی و صادق آهنگران مناجات را به داخل سنگرها بردند. راز و نیاز رزمندگان اسلام در شب‌های عملیات باعث شد که مناجات، توسعه بیشتری پیدا کند. این در حالی بود که اشعار مناجاتی قبل از انقلاب بیشتر از نظامی گنجوی، سعدی، مولانا و … بود و بعد از انقلاب، شعرا به سمت مناجات رو آوردند و اشعار مناجاتی بسیاری گفتند. طوری که با حضور شعرای آیینی دست خوانندگان مناجات باز شد که می‌شود به نام‌هایی چون مرحوم بهجتی اردکانی، امام جمعه مردم اردکان متخلص به «شفق» اشاره کرد.
در گزارش‌های بعدی که هرهفته شب‌های جمعه در ایام ماه رمضان منتشر می‌شود به مناجات‌خوان‌های گذشته و همچنین مجالس امروزی مناجات در تهران خواهیم پرداخت.
