روز جهانی نجوم با هدف آشنایی عموم با رخدادها و تحرکات اجرام آسمانی از پنج دهه قبل همه ساله در فصل بهار و پس از آن از سال ۲۰۰۶ میلادی برای بار دوم در فصل پاییز با برنامه‌های متنوع از جمله رصد آسمان، نشست‌ها و سخنرانی‌های علمی در سرار دنیا گرامی داشته می‌شود.
به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ، نجوم شاخه‌ای از علوم طبیعی است که همواره در زندگی بشر نقش پررنگی داشته است. وقتی اجداد ما به آسمان شب می‌نگریستند، رمز و رازهای آسمان و فراتر از سیاره ما به همان اندازه آنها را شگفت‌زده می‌کرد که امروز ما را متعجب می‌کند.
مردمان در فرهنگ‌های بومی مناطق مختلف جهان با چشمان غیرمسلح آسمان را رصد می‌کردند و نجوم نقش کلیدی در جوامع آنها داشت. مثالی مشهور از این امر اهمیت نجوم در تمدن مایایی (۲۵۰ تا ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد) است. مایاها که در آمریکای لاتین ساکن بودند، رصدکنندگان حرفه‌ای و مشتاق آسمان به شمار می‌آمدند، تغییرات را ثبت کرده، تقویم می‌نوشتند و جدولی از ستاره‌ها داشتند. به اعتقاد اقوام مایایی حرکات و عملکرد خدایان را می‌شد از حرکت ماه، خورشید و ستاره‌ها پیش‌بینی کرد.
در حالی که فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان در علم نجوم پیشرفت کردند، احتمالا نیکولاس کوپرنیک اخترشناس آلمانی‌لهستانی (۱۴۷۳ تا ۱۵۴۳) مشهورترین و مورد تکریم‌ترین اخترشناس باشد. وی اولین کسی بود که کشف کرد زمین به دور خورشید می‌گردد و این واقعا انقلابی در عرصه نجوم بود، زیرا در آن زمان اعتقادی عمومی در میان اخترشناسان و در مذاهب مختلف وجود داشت که زمین مرکز جهان است. کوپرنیک در مخالفت با این باور عمومی، این فرضیه را مطرح کرد که بشر تنها بخشی از ساختار بسیار پیچیده فضا و زمان است.
روزی برای رصد آسمان
روز جهانی نجوم ابتدا در سال ۱۹۷۳ در آمریکا و به ابتکار داگ برگر (Doug Berger) رئیس انجمن نجوم کالیفرنیای شمالی گرامی داشته شد. هدف او قراردادن تلسکوپ‌های فراوان در مناطق شهری بود تا عابران از مناظر آسمان لذت ببرند. این رویداد علمی از آن زمان به بعد توسعه یافت و اکنون شمار گسترده‌ای از نهادها و انجمن‌های فعال در زمینه نجوم از آن حمایت کرده و برنامه‌های متفاوتی برای بزرگداشت این روز و آشنایی بیشتر مردم با علم نجوم برگزار می‌کنند.
روز نجوم از ابتدا یک روز شنبه در اواسط ماه آوریل تا اواسط مه (فروردین تا اردیبهشت) بود و طوری برنامه‌ریزی می‌شد که نزدیک به اولین تربیع (ماه یک‌چهارم یا شب هفتم و هشتم) در یکی از این ماه‌ها گرامی داشته شود. اما یک روز نجوم پاییزی نیز از سال ۲۰۰۶ به بعد به این برنامه اضافه شد که قرار بود یک روز شنبه بین اواسط ماه سپتامبر تا اواسط اکتبر (شهریور تا مهر) به شکلی برنامه‌ریزی شود که نزدیک به اولین تربیع ماه باشد.
ماه در وضعیت تربیع، هنگام ظهر طلوع می کند و حدود ۶ بعدازظهر به بیشترین ارتفاع (فاصله از افق) می‌رسد و نیمه‌شب غروب می‌کند، به همین دلیل با دوربین‌ها و تلسکوپ‌های آماتوری از ظهر به بعد می‌توان پستی بلندی‌های ماه را مشاهده کرد.
روز جهانی نجوم در سال ۲۰۲۳، یکبار ۲۹ ماه آوریل (شنبه ۹ اردیبهشت) و یکبار ۲۳ سپتامبر (اول مهر) گرامی داشته می‌شود.
بنابراین و از آنجا که این روز با توجه به وضعیت ماه تعیین می‌شود، هر ساله تاریخی متفاوت دارد و فقط از جهت تقریبی روز نجوم بهاری در ماه آوریل یا مه و روز نجوم پاییزی در ماه سپتامبر یا اکتبر خواهد بود.
این روز با هدف تشریک لذت بردن از علم نجوم با مردم و با شعار «آوردن نجوم میان مردم» گرامی داشته می‌شود. هزاران نفر از انسان‌های عادی که هرگز با تلسکوپ آسمان را ندیده‌اند، فرصتی خواهند داشت تا از نزدیک تجربه‌ای دست‌اول مشابه منجمان آماتور و حرفه‌ای کسب کنند.
انجمن‌های نجوم، موزه‌های علم، رصدخانه‌ها، دانشگاه‌ها، آزمایشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، آسمان‌نماها و همه مراکز علمی معمولا برای این روز رویدادها و فعالیت‌های مخصوصی را برای آشنایی مردم محلی با تجهیزات و منابع نجوم نزدیک، برنامه‌ریزی و اجرا می‌کنند.
روز جهانی نجوم در ایران
روز نجوم از سال ۱۳۸۰ در ایران برگزار می شود و هماهنگی برگزاری روز نجوم در ایران را شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران به عهده دارد. هر کشوری با شرایط خاص خود و طبق دستورالعمل اتحادیه نجوم، می تواند روز نجوم را در هفته نجوم و در کشور خود تعیین کند. روز نجوم در کشورهایی با تقویم رسمی میلادی روز شنبه یا یکشنبه (روز تعطیل) و در ایران روز جمعه برگزار می شود تا مردم بتوانند با استفاده از روز تعطیل از برنامه‌های آن بیشتر استفاده کنند.
این روز امسال در ایران جمعه (۸ اردیبهشت) پس از وقفه‌ای دو ساله به علت شیوع بیماری کرونا، با دو محوریت برگزاری برنامه های حضوری و مجازی و همچنین همکاری گروه‌های نجومی گرامی داشته می‌شود. در روزهای هفته نجوم (۴ تا ۱۰ اردیبهشت) نیز با همکاری و محوریت گروه‌های مختلف در سراسر ایران و با شعار نجوم ایران افق هزار و چهارصد و دوازده برنامه های متعدد و متنوعی برگزار می‌شود.
دلیل شعار امسال این است که منجمان پیش‌بینی کرده‌اند یک خورشیدگرفتگی کلی ۱۰ سال آینده رخ خواهد داد و برخی شهرها و اماکن تاریخی ایران نیز در مسیر این خورشیدگرفتگی کلی قرار خواهند گرفت.
روزهای هفته با نام چه کسانی نامگذاری شده است؟
روزهای هفته نجوم به نام اساتیدی همچون دکتر احمد کیاست‌پور، دکتر محمد حیدری‌ملایری، دکتر حمیدرضا گیاهی‌یزدی، آلینوش طریان، منجمان آماتور؛ سید مصطفی امام، شیرین حق‌شناس، سعید صادقی‌مهر و آریا کریمی، سیروس برزو و دکتر محمدرضا ستاره نامگذاری شده است.
پوستر امسال روز جهانی نجوم در ایران
پوستر امسال با الهام از شعار امسال طراحی شده است. در این طرح لحظه خورشیدگرفتگی در تخت جمشید به تصویر کشیده شده است. لحظاتی قبل از گِرَفت کامل، نیمه روشنایی و قبل از تاریکی کامل.
برای نمای تخت جمشید ورودی دروازه ملل درنظرگرفته شده، دروازه ای که زمانی برای ورودی میهمانان و مسافران از سراسر دنیا از آن استفاده می شد. با توجه به اینکه این خورشیدگرفتگی رخدادی بین المللی خواهد بود و پذیرای میهمانانی از سراسر دنیا، ترکیب‌بندی طرح پوستر به سه بخش و به نماد سه زمان گذشته، حال و آینده تقسیم شده است.
