یکی از سیاست‌های ذیل قانون جهش تولید دانش‌بنیان، سیاست اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه است با استفاده از این قانون، بنگاه‌ها و صنایع مختلف می‌توانند معادل با هزینه‌ای که در تحقیق و توسعه دارند، از دولت اعتبار مالیاتی کسب کنند.
گروه علم و پیشرفت ؛ در حدیثی از امام صادق (ع) نقل شده است که کسی که دو روز از زندگی‌اش یکسان باشد، ضرر کرده است؛ در حالی که اگر کسی امروزش بهتر از دیروز باشد، مورد غبطه دیگران قرار می‌گیرد. اگر این مفهوم را در امر تولید و سطح کشور در نظر بگیریم، روایت‌های این چنینی در اصل به یکی از موضوعات مهم علم اقتصاد، یعنی «بهره‌وری» اشاره دارند. در عمل یکی از ابزارهای مهم افزایش بهره‌وری در صنایع، استفاده از توسعه فناوری است که این امر به کمک سیاست‌گذاری‌های مناسبی مانند تخصیص اعتبار مالیاتی محقق می‌شود.
بهره‌وری، ابزار اصلی رشد و توسعه اقتصادی
مفهوم بهره‌وری در علم اقتصاد و مدیریت، به میزان خروجی نسبت به هزینه انجام‌شده اشاره دارد و به نوعی نقطه مقابل ورشکستگی است. اگر در یک سازمان، سود حاصل از فروش محصولات یا خدمات، کفاف هزینه‌های تولید را ندهد، آن سازمان ورشکسته می‌شود و در نقطه مقابل، سازمانی که بهره‌ور عمل می‌کند، سعی دارد بیشترین خروجی را با کمترین هزینه ممکن به دست آورد.
یکی از موضوعات مهم در افزایش بهره‌وری، استفاده بهینه از منابع است. فرایندهای تولید محصول یا خدمت باید به گونه‌ای اصلاح شوند که منابع مصرفی مختلف مانند سرمایه و بودجه، انرژی، منابع طبیعی، منابع انسانی و… به بیشترین میزان کمیت و کیفیت در نتیجه منجر شود.
بهره‌وری با یکی از موضوعات اصلی اقتصاد، یعنی رشد اقتصادی، به طور مستقیم ارتباط دارد. در واقع، رشد اقتصادی از دو روش اصلی «افزایش کمی نهاده‌ها و عوامل تولید» و «ارتقای بهره‌وری» محقق می‌شود. رشد نهاده‌محور که با عنوان رشد گسترده نیز شناخته می‌شود، مبتنی بر بسط کمی منابع انسانی و سرمایه است، اما رشد بهره‌روی‌محور به استفاده کارا و اثربخش از منابع تمرکز دارد.
وضعیت نامطلوب بهره‌وری در ایران
وضعیت بهره‌وری را می‌توان به کمک شاخص‌ها و معیارهای مختلفی پایش و ارزیابی کرد. اگر به شاخص‌های بهره‌وری در کشور ایران مراجعه کنیم، خواهیم دید که لازم است ابزارهای سیاستی مختلف به کار گرفته شود تا موجبات ارتقای بهره‌وری را فراهم گردد.
برای مثال در زمینه انرژی، از مفهوم شدت مصرف انرژی برای بررسی بهره‌وری استفاده می‌شود. شدت مصرف انرژی در واقع، میزان مصرف انرژی نسبت به تولید ناخالص داخلی در حوزه‌های مختلف از جمله صنعت، کشاورزی، مسکن و… است. مطالعات سازمان ملی بهره‌وری ایران نشان می‌دهد میزان شدت مصرف انرژی در ایران، 2.5 برابر متوسط جهانی است و این امر حاکی از لزوم توجه جدی به ارتقای بهره‌وری در کشور است. برای این کار نیز بایستی از تمام ابزارهای ممکن استفاده کرد تا منابع به شکل بهینه مورد مصرف قرار گیرند.
مقایسه شدت مصرف انرژی کشورهای مختلف
رهبر انقلاب اسلامی نیز در بسیاری از بیانات خود ضرورت ارتقای بهره‌وری در کشور را به مسئولان گوشزد کردند. برای مثال ایشان در دیدار با مسئولان و کارگزاران نظام، در نیمه فروردین‌ماه سال جاری اظهار کردند: انسان وقتی نگاه می‌کند به این سال‌های گذشته، می‌بیند که نه‌فقط یک‌سوم رشد با بهره‌وری انجام نگرفت، یعنی بهره‌وری رشد پیدا نکرده و اقتصاد را رشد نداده، بلکه سطح بهره‌وری بسیار‌بسیار پایین است. رقم‌هایش موجود است … بهره‌وری ما در مورد آب از اغلب کشورهای دنیا کمتر است؛ در مورد انرژی، بهره‌وری ما خیلی‌خیلی کم است. (1402/01/15)
ایشان در دیدار با کارآفرینان، تولیدکنندگان و فعالان عرصه دانش‌بنیان نیز بر افزایش بهره‌وری به عنوان یک رکن الزامی رشد اقتصادی تأکید داشتند:
نقش نوآوری و فناوری در افزایش بهره‌وری
برای برون‌رفت از وضعیت نامطلوب بهره‌وری در کشور باید از ابزارهای مختلفی بهره گرفت. فناوری، یکی از مهمترین ابزارهایی است که می‌تواند به افزایش بهره‌وری کمک کند. کمک به رسوخ فناوری به صنایع و حوزه‌های مختلف که به امر تحقیق و توسعه (R&D) منجر می‌شود، یک امر تسهیل‌کننده افزایش کارآمدی و بهره‌وری است.
با توجه به پیشرفت فناوری و تغییرات عصر حاضر، تغییرات دائمی با شرایط موجود، نیازمند تدبیر و نوآوری است و به همین دلیل، نوآوری را می‌توان پیشران اصلی ارتقای بهره‌وری دانست. با رشد و تغییرات سریع عصر حاضر، حرکت به سمت ارتقای بهره‌وری یک ضرورت است و برای آن بایستی از ظرفیت‌های نوآوری به نحو احسن استفاده نمود.
برای بهره‌ور شدن صنایع، بایستی سیاست‌های تسهیل ورود فناوری و نوآوری به صنایع و دانش‌بنیان کردن آنها را اتخاذ کرد.
استفاده از فناوری و نوآوری در مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان نیز در کانون توجه قرار می‌گیرد. در عمل، فعالیت‌های دانش‌بنیان، فعالیت‌هایی هستند که دانش روز را در چرخه نوآوری خود به کار می‌گیرند تا در نهایت محصولی کارآمد را تولید و یا خدمت مهمی را ارائه نمایند. فعالیت‌های دانش‌بنیان که از امر تحقیق و توسعه نسئت می‌گیرند، زمینه را برای ارتقای بهره‌وری و سازگاری با تغییرات روز مساعد می‌کنند.
از طرفی، استفاده ناصحیح از منابع که بسیاری از آنها به دلیل عدم فناوری قدیمی است، می‌تواند به کمک ورود فناوری به روز رفع گردد. روش‌ها و سامانه‌های قدیمی که موجب اتلاف منابع می‌شوند بایستی جای خود را به امکانات و فناوری‌های پیشرفته بدهند تا از منابع به صورت کارآمدتری استفاده شود.
برای مثال در حوزه کشاورزی، با توجه به مصرف بالای آب، می‌توان از فناوری‌های نوین برای آبیاری سطح زیر کشت استفاده کرد، تا با همان میزان تولید، منابع آب کمتری مصرف شود. همچنین استفاده از فناوری‌های به روز در بسته‌بندی، نگهداری و حمل و نقل محصولات و به طور کلی اصلاح زنجیره تأمین به کاهش اتلاف، افزایش بهره‌وری و تأمین امنیت غذایی کمک خواهد کرد.
ارتقای بهره‌وری از مسیر تحقیق و توسعه می‌گذرد
سیاست‌های کمک‌کننده به تحقیق و توسعه در صنایع، در نهایت می‌تواند به افزایش بهره‌وری منجر شود.
برای رسیدن به یک رشد اقتصادی مناسب، بایستی از ابزارهای مختلف در بالابردن میزان بهره‌وری استفاده کرد. کمک به ورود فناوری به روز و کارآمد به صنایع مختلف که به کمک تسهیل تحقیق و توسعه صورت می‌گیرد، از مهمترین ابزارهای کارآمدسازی فرایندهاست که در ایران نیز طی سال‌های اخیر در ذیل موضوعات اقتصاد دانش‌بنیان دنبال می‌شود.
در عمل، کمک به تحقیق و توسعه در صنایع، به ارتقای بهره‌وری و در نهایت رشد اقتصادی کشور کمک خواهد کرد و برای ایجاد رشد اقتصادی، بایستی به پیگیری تحقیق و توسعه کمک کرد. در این راستا، باید سیاست‌گذاری‌های مختلف در جهت تشویق تحقیق و توسعه باشد.
مشوق اعتبار مالیاتی برای سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه
سیاست اعتبار مالیاتی در واقع مشابه با سیاستی است که مدت‌ها قبل برای هزینه در امر ورزش و تأسیس تیم‌های ورزشی توسط صنایع بزرگ در نظر گرفته شده بود.
یکی از سیاست‌هایی که در ذیل قانون جهش تولید دانش‌بنیان در ایران دنبال می‌شود، سیاست اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه است. اعتبار مالیاتی در واقع مشوقی برای صنایع، بنگاه‌ها و شرکت‌ها است تا در تحقیق، توسعه و نوآوری سرمایه‌گذاری کنند. با استفاده از این قانون، بنگاه‌ها و صنایع مختلف می‌توانند معادل با هزینه‌ای که در تحقیق و توسعه دارند، از دولت اعتبار مالیاتی کسب کنند. این امر باعث ورود فناوری به صنایع و دانش‌بنیان شدن بنگاه‌ها و صنایع، مخصوصا صنایع بزرگ خواهد شد.
حمید بهزادی‌بخش، کارشناس اقتصادی، با اشاره به تأثیر مثبت مشوق‌های مالیاتی در امر تحقیق و توسعه می‌گوید: اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه سیاستی است که کسب‌وکارها را قادر می‌سازد تا از میزان پرداخت مالیاتی خود کم کنند و در حوزه تحقیق و توسعه و خلق ارزش بر محصولات تولیدی بنگاه بیافزایند و آن هزینه‌ها را به عنوان اعتبار مالیاتی دریافت کنند. این مدل مشوق مالیاتی علاوه بر هدفمندی هزینه‌کردهای مشوق‌های مالیاتی، انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری در فعالیت‌هایی که موجب رشد اقتصادی می‌شوند، ایجاد خواهد کرد. مشوق‌های مالیاتی حمایتی از طرف حاکمیت، در نهایت به سمت تحقیق و توسعه هدایت می‌شوند و بدین ترتیب سهم تحقیق و توسعه از هزینه‌های بنگاه افزایش چشم‌گیری خواهد یافت.
تجربه موفق صنعت نفت و گاز در حرکت به سمت دانش‌بنیانی
بهزادی‌بخش با اشاره به اهمیت به کارگیری این سیاست در جهت ارتقای بهره‌وری صنعت نفت و گاز اظهار کرد: صنعت نفت و گاز، به عنوان یک صنعت بزرگ در کشور با استفاده از سیاست اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه می‌تواند در فعالیت‌های تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کند که منجر به توسعه فناوری‌های اکتشاف، تولید و پالایش نفت و گاز می‌شود. این فناوری‌ها به طور قابل توجهی زنجیره ارزش این صنعت را بهبود بخشیده و منجر به افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و گسترش فعالیت‌های اقتصادی شده است.
وی استقبال صنعت نفت و گاز از سیاست‌های جدید ورود علم و فناوری به این حوزه را مطلوب ارزیابی کرد و افزود: سیاست‌هایی مثل کارگروه بار اول یا اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه، به رشد و تحول توسعه صنعتی در صنعت نفت و گاز کمک می‌کند. تحول توسعه صنعتی، هزاران شغل ایجاد کرده و منجر به رشد بنگاه‌های کوچک و متوسط شده است که کالا و خدمات را به این صنعت ارائه می‌کنند.
بهزادی‌بخش ادامه داد: تأثیر سیاست اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه به ویژه در بخش اکتشاف و تولید صنعت نفت و گاز قابل توجه است. بخش اکتشاف و تولید سرمایه‌بر است و نیاز به سرمایه‌گذاری بزرگ در تجهیزات و فناوری برای شناسایی و استخراج نفت و گاز دارد. سیاست اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه به بنگاه‌های این بخش اجازه داده است تا در توسعه فناوری‌های جدید سرمایه‌گذاری کنند که کارایی فرآیند اکتشاف و تولید را بهبود بخشیده است. این فناوری‌های جدید، کسب‌وکارها را قادر می‌سازد تا نفت و گاز را از مکان‌هایی که قبلاً غیرقابل دسترس بودند، اکتشاف و استخراج کنند که منجر به افزایش تولید داخلی نفت و گاز و کاهش اتکا به واردات شده است.
وی ارتقای بهره‌وری در بخش پالایش را نیز در نتیجه اعتبار مالیاتی دانست و گفت: علاوه بر بخش اکتشاف و تولید، سیاست اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه نیز تأثیر قابل توجهی بر بخش پالایش صنعت نفت و گاز داشته است. پالایشگاه‌ها برای فرآوری نفت خام به محصولات قابل استفاده مانند بنزین، گازوئیل و سوخت حیاتی هستند. سیاست اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه به بنگاه‌ها در بخش پالایش این امکان را داده است که در توسعه فناوری‌های جدید برای فرآیند پالایش سرمایه‌گذاری کنند. این فناوری‌های جدید منجر به افزایش کارایی در فرآیند پالایش شده و منجر به کاهش هزینه‌ها و تولید محصولات با کیفیت بالاتر شده است.
این کارشناس اقتصادی در پایان اثرات سیاست اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه بر تحول توسعه صنعتی در کشور را بسیار مهم دانست و تأکید داشت: این سیاست به کسب‌وکارها امکان سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های تحقیق و توسعه را می‌دهد که منجر به توسعه فناوری‌های جدید شده است. این فناوری‌ها به طور قابل توجهی کارایی زنجیره ارزش را بهبود بخشیده و منجر به افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و گسترش فعالیت‌های اقتصادی شده است. اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه از رشد زیست‌بوم توسعه صنعتی نیز حمایت می‌کند و همین امر به ایجاد هزاران شغل و رشد شرکت‌های کوچک و متوسط که کالا و خدمات را به صنعت ارائه می‌کنند، کمک کرده است.
