کلیسای وانک اصفهان؛ پرده‌ای از ضیافت هنر
کلیسای وانک مانند نگینی درخشان در مرکز شهر اصفهان است. معماری ساده و زیبا، نقاشی‌های منحصربه‌فرد و قدمت کلیسای وانک، این اثر تاریخی را از سایر کلیساهای ایران متمایز می‌کند.
گروه هیچ یک زندگی – کلیسای وانک مانند نگینی درخشان در مرکز شهر اصفهان است. معماری ساده و زیبا، نقاشی‌های منحصربه‌فرد و قدمت کلیسای وانک، این اثر تاریخی را از سایر کلیساهای ایران متمایز می‌کند. در طول سالیان دراز، کلیسای وانک سیر تکاملی داشته است و اضافه شدن بخش‌های مختلف به محوطه و ساختمان کلیسا، بر اهمیت آن افزوده‌اند.
امروزه همچنان کلیسای وانک جایگاه قدرتمندی میان ارامنه اصفهان دارد و در کل جهان نیز شناخته شده است. در بازدید از این جاذبه تاریخی در شهر اصفهان می‌توانید ساعت‌هایی طولانی از تماشای زیبایی‌های بخش‌های مختلف کلیسای وانک لذت ببرید.
درباره کلیسای وانک
کلیسای وانک از بزرگ‌ترین جاذبه‌های تاریخی و مذهبی در محله جلفا و از جاهای دیدنی اصفهان است. کلیسای وانک را ارامنه مهاجر در دوره شاه عباس صفوی ساخته‌اند؛ البته شکل اولیه آن با بنای امروزی متفاوت بوده است. در ابتدا این کلیسا تنها کاربردی مذهبی برای مسیحیان داشت؛ اما امروزه بیشترین توجه به بعد تاریخی و جاذبه فرهنگی کلیسا جذب می‌شود.
کلیسای وانک بزرگ‌ترین و معروف‌ترین کلیسای ایران به شمار می‌رود و همچنان کلیسای جامع ارامنه اصفهان است. این کلیسا با نام «آمناپرکیچ» نیز درجهان شناخته می‌شود و یکی از ۱۳ کلیسای باقی‌مانده در محله جلفای اصفهان از قرن ۱۷ میلادی است. وانک در زبان ارمنی به‌معنای صومعه است. کلیسای وانک به مرور زمان علاوه بر این‌که جایگاه مذهبی‌اش را در میان مردم اصفهان، به‌خصوص ارامنه ساکن محله جلفا، حفظ می‌کرد، تبدیل به مکانی اداری و مرکز رویدادهای اجتماعی نیز شد. در طول سال‌های بعد نخستین چاپخانه با ماشین چاپ در ایران و خاورمیانه، در حیاط این کلیسا تاسیس شد.
از مهم‌ترین خصوصیات کلیسای وانک که نظر همه را جلب می‌کند، تاثیر برجسته آثار هنری در این کلیسا است. در گوشه و کنار کلیسای وانک آثار متعدد هنرمندان بزرگ به چشم می‌خورند. معماری ظریف و باشکوه، تندیس‌های زیبا، نقش و نگارهای رنگارنگ، تابلوها و نقاشی‌های تاریخی بر ارزش کلیسای وانک افزوده‌اند. در حیاط کلیسای وانک نیز، پیکر برخی از بزرگان ارمنی دفن شده است.
کلیسای وانک امروزه بخش‌های مختلفی دارد و برای بازدید از این بنای تاریخی باید زمان کافی اختصاص دهید. این کلیسا در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در ادامه این مقاله به بررسی تاریخچه، معماری، جاذبه‌های هنری و بخش‌های مختلف کلیسای وانک خواهیم پرداخت.
تاریخچه کلیسای وانک
محله جلفای اصفهان که کلیسای وانک در آن قرار دارد، از دیرباز محل اسکان ارامنه مهاجر در ایران بود. در زمان صفویه، شاه عباس اول در جنگ با عثمانی‌ها دستور به عقب‌نشینی ایرانیان داد. در طول مسیر بازگشت، سپاه ایران از ارمنستان عبور می‌کرد. به دستور شاه عباس بخش‌های زیادی از مسیر برای جلوگیری از پیشروی عثمانیان ویران می‌شد و در این بین مردم ارمنستان در خطر کشتار دسته‌جمعی قرار داشتند. به همین دلیل شاه عباس تصمیم گرفت ارامنه را با خود به ایران بیاورد و اسکان دهد. در انتهای این کوچ طولانی، شاه عباس و سپاهیان او به‌همراه مردم ارمنستان به اصفهان رسیدند و شاه عباس زمین‌هایی در منطقه جلفا به ارامنه اهدا کرد.
شکل قدیمی محله جلفا با شکل امروزی آن تفاوت‌های زیادی داشت. به مرور زمان ارامنه تصمیم به ساخت‌وساز در این منطقه و ایجاد تاسیسات مختلف از جمله بنای مذهبی برای اجرای مناسبات دینی خود گرفتند. با تلاش ارمنی‌های مقیم اصفهان در محله جلفا، تا پایان قرن ۱۷ میلادی ۲۴ کلیسا تاسیس شد؛ در حالی که تعداد کلیساها در دیگر نقاط شهر اصفهان تا آن زمان به ۶ عدد می‌رسید؛ اما متاسفانه امروز تنها ۱۳ کلیسا از آن دوران باقی مانده است.
قدمت کلیسای وانک به سال ۱۶۰۶ میلادی می‌رسد. در آن زمان تنها ساختمان کوچکی در قسمت جنوب غربی بنای امروزی ساخته بودند که با نام کلیسای هاکوب (یعقوب) شناخته می‌شد. این کلیسای کوچک، برای مدت ۵۰ سال مورد استفاده روحانیون مسیحی قرار گرفت و در این مدت کشیش‌ها و خلیفه‌های زیادی در این کلیسا آموزش دیدند. کلیسای هاکوب در آینده به سنگ بنای اصلی کلیسای آمنا پرکیچ یا کلیسای وانک تبدیل شد. بر سر در ورودی کلیسای وانک متنی حک شده است که قدمت کلیسای وانک را نشان می‌دهد. متن این کتیبه به شرح زیر است: وانک آمنا پرکیچ و مقر اسقف اعظم ارمنیان ۱۶۰۶ میلادی
پس از گذشت ۵۰ سال، در سال ۱۶۵۵ میلادی، ساکنان جلفا در زمان حکومت شاه عباس دوم ساخت بنای اصلی کلیسا را آغاز کردند که تقریبا همین بنای امروزی است. ساخت کلیسای جدید وانک از سال ۱۶۵۵ تا ۱۶۶۴، یعنی نزدیک به ۱۰ سال طول کشید. از سال ۱۹۰۵ روند گسترش محوطه کلیسا نیز توسط ارامنه آغاز شد و ساختمان‌های جدید در محوطه ساخته شدند.
موزه کلیسای وانک نیز درسال ۱۹۰۵ افتتاح شد و تا سال ۱۹۳۰ هم موزه و هم کتابخانه بود. با گذشت زمان، بخش‌های مختلف در کلیسای وانک کامل شدند و قسمت‌های مختلفی مانند نمازخانه، برج ورودی کلیسا و ساختمان‌های اداری در این مجموعه به وجود آمدند. در سر در ورودی غربی کلیسای وانک، کتیبه‌ای از جنس کاشی و لاجوردی رنگ با خطی طلا نوشت به چشم می‌خورد که روی آن متن زیر حک شده است: کلیسای وانک آمنا پرگیچ در سال ۱۶۵۵ میلادی در زمان پادشاهی شاه عباس دوم و جاثلیقی «فیلیپوس» و پیشوائی خلیفه «داوید» و به یاری مردم خیر جلفا شروع شد و در سال ۱۶۶۴ میلادی به پایان رسید. ثواب عباداتی که در این کلیسا انجام می‌شود، نصیب آنهایی که در قید حیاتند یا در گذشته‌اند شود.
ساخت‌وساز ارامنه اصفهان در منطقه جلفا باعث شکل‌گیری معماری جدید در این محله شد و در میان بناهای مختلف، کلیسای وانک برجسته‌ترین بنا به حساب می‌آید. امروزه این منطقه اصیل در شهر اصفهان را با نام «محله جلفای نو» می‌شناسند و گردشگران و مسافران از کلیسای وانک به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین بناهای تاریخی این شهر بازدید می‌کنند.
کلیسای وانک در محله جلفا در مرکز شهر اصفهان و در جنوب زاینده‌رود قرار دارد. جلفا که امروزه با نام جلفای نو از آن یاد می‌شود از زیباترین مناطق اصفهان است. منطقه جلفای نو اکنون در مرکز شهر اصفهان قرار دارد و کلیسای وانک نیز در شمال محله جلفا قرار گرفته است. جلفای نو از هشت محله تشکیل می‌شود. محله جلفا از شمال به خیابان نظر، از جنوب به خیابان شریعتی غربی، از شرق به خیابان توحید و از غرب به خیابان حکیم نظامی می‌رسد.
بسته به محل اقامتتان در شهر اصفهان از هر چهار خیابان اصلی می‌توانید به کلیسای وانک برسید اما دسترسی مستقیم به خیابان کلیسا از خیابان حکیم نظامی میسر است. کمی که در خیابان کلیسا پیش بروید دیوارهای اطراف بنای کلیسا را خواهید دید. البته تردد در منطقه جلفا با ماشین به‌دلیل بافت قدیمی این منطقه محدودیت‌هایی دارد و ماشین را می‌توانید در خیابان‌های اطراف پارک کنید.
ایستگاه متروی سی و سه پل تا کلیسای وانک دو و نیم کیلومتر فاصله دارد و با پیاده‌روی در حدود ۲۰ دقیقه در جهت جنوب شرقی مترو به کلیسا خواهید رسید. لازم به توضیح است که کلیسای وانک در روزهای تعطیل رسمی به‌دلیل عزاداری و روز اول نوروز و مناسبت های معروف ارامنه تعطیل می‌شود.
آدرس کلیسای وانک: اصفهان، محله جلفا، خیابان نظر شرقی، کوچه کلیسای وانک
معماری کلیسای وانک
کلیسای وانک در محوطه‌ای با مساحت حدودی ۸۷۰۰ متر مربع قرار گرفته است که نزدیک به ۴۰۰۰ متر مربع از این مساحت را ساختمان‌ها و بقیه را باغ وانک و فضای سبز مجموعه تشکیل می‌دهند. نمای بیرونی کلیسا با آجر پوشیده شده است. در معماری بیشتر کلیساها از سنگ برای ساخت بنا استفاده می‌کردند اما در کلیسای وانک آجر به‌جای سنگ استفاده شده است. در میان بافت آجری دیوارها کاشی‌هایی با تصویر فرشته‌های بالدار دیده می‌شوند. خیابان ورودی کلیسای وانک و محوطه داخلی آن سنگ‌فرش است.
ورودی اصلی بازدیدکنندگان در بزرگ چوبی است که شکوه بنای کلیسا را بیشتر می‌کند. بر فراز سردر ورودی کلیسا نقاشی فضای داخلی دِیر به چشم می‌خورد که با کاشی‌های لاجوردی و خاکستری تزئین شده است. بالای این نگاره به زبان ارمنی جمله زیر را نوشته‌اند: دیر ناجی همگان، محلی برای راهبان
در قسمت ورودی کلیسای وانک برج ناقوس کلیسا خودنمایی می‌کند. این برج سه طبقه دارد و در طبقه دوم آن ساعت بزرگی نصب شده است که ۳۰۰ کیلوگرم وزن دارد. این ساعت اهدایی از ماردیروس گوورک هوردانانیان در سال ۱۹۳۱ است، که پس از مرگ برادرش به یادبود او ساخت. چهار صفحه فولادی با ساعت‌های دیگر، سه وجه دیگر ستون قرار گرفته‌اند. ساعت‌های برج ناقوس هم‌زمان با نواختن ناقوس‌ها به صدا در می‌آیند و طنین صدایشان در منطقه جلفا می‌پیچد. در ورودی برج، کتیبه‌ای از سنگ مرمر نصب شده است که متن زیر روی آن به چشم می‌خورد: این برج و ساعت آن را ماردیروس گوورگ هوردانانیان در سال ۱۹۳۱ میلادی به یادبود برادر مرحومش که در سال ۱۹۲۴ میلادی فوت کرده ساخته و هدیه کرده است.
برج ناقوس که امروزه با نام برج ساعت هم شناخته می‌شود، ۳۸ سال پس از ساختمان اصلی کلیسا توسط هوانجان جمالیان ساخته شده است. در زیر برج ناقوس دو مقبره متعلق به یک سرباز ارمنی و یک پیشوای ارمنی وجود دارند. در سمت راست برج ناقوس کتیبه‌ای آبی رنگ، پوشیده از سنگ‌های صلیبی به چشم می‌خورد. این سنگ‌ها در زبان ارمنی خاچ کلیم نام دارند و از دیگر کلیساهای جلفا به کلیسای وانک آورده شده‌اند.
در دو سمت ورودی کلیسا دو اتاق ساخته شده است که در گذشته از آن‌ها برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد، اما امروزه به مغازه و اتاق نگهبانی تبدیل شده‌اند. از دیگر مشخصه‌های معماری ساختمان کلیسای وانک می‌توان به گنبدهای کلیسا اشاره کرد.
کلیسای وانک دو گنبد کوچک و بزرگ دارد و گنبد کوچک را بالای سالن در محل تجمع مردم و گنبد بزرگ را بر فراز محراب کلیسا ساخته‌اند. پس از ورود به کلیسا در قسمت غربی، ستون‌های مربع شکل با طاق نماهای بلند به چشم می‌خورند. گنبدهای کلیسا روی همین ستون‌ها و طاق‌نماها بنا شده‌اند.
سبک معماری گنبد بزرگ کاملا به معماری گنبد مساجد شباهت دارد، در حالی که گنبد کلیساهای سنتی مخروطی شکل است. با توجه به سال ساخت این بنا در دوره صفویان، در ساخت این گنبد از نمونه‌های معماری مساجد در آن زمان الگوبرداری کرده‌اند. پوسته بیرونی گنبد از آجر ساخته شده و پوسته داخلی با رنگ لاجوردی نقاشی شده است. در گرداگرد این گنبد مدور و بزرگ هشت پنجره تعبیه کرده‌اند. بین این پنجره‌ها در قسمت داخلی گنبد نگاره‌ها و نقاشی‌هایی به چشم می‌خورد.
نقاشی‌های روی گنبد کلیسای وانک از زیباترین جاذبه‌های آن هستند و تماشای آن‌ها برای گردشگران بسیار لذت‌بخش است. روی پوسته لاجوردی گنبد بزرگ تصاویری از آفرینش آدم و حوا، ماجرای خوردن میوه ممنوعه توسط آدم و داستان هابیل و قابیل به چشم می‌خورند.
بر بام کلیسا و نزدیک گنبد کوچک، ناقوس دیگری قرار دارد که در فضایی مربع شکل با ستون‌هایی سه متری بنا شده است. این ستون‌ها با تیرک‌های چوبی در بالا به هم وصل می‌شوند و بین ستون‌ها قوس‌های جناغی وجود دارند.
نقاشی‌های کلیسای وانک
از زیباترین بخش‌های معماری در کلیسای وانک، نقاشی‌های کلیسای وانک در قسمت داخلی ساختمان اصلی است. دیوارهای داخل سالن کلیسا با گچ‌کاری پوشیده شده‌اند و در تمام دیوارها نقاشی‌های باشکوه به چشم می‌خورند. معماری داخلی کلیسای وانک از نظر طلا کاری و تذهیب و نقاشی‌های دیواری منحصربه‌فرد است و نه‌تنها در ایران، بلکه در جهان کلیسایی شناخته شده با معماری برجسته است.
نقاشی‌های کلیسای وانک به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول نقاشی‌های روی بوم و پارچه و تخته هستند که در محراب و دیگر مکان‌ها آویخته شده‌اند و دسته دوم را نقاشی‌های دیواری و قطعه‌های سنگی نقاشی شده تشکیل می‌دهند. یکی از نقاشی‌های کلیسای وانک، هفت طبقه آسمان و بهشت و دوزخ را به تصویر می کشد که از زیباترین آثار نقاشی این کلیسا به شمار می‌رود.
از جالب‌ترین بخش‌های کلیسای وانک که توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کنند مجسمه‌هایی هستند در محوطه کلیسای وانک نصب شده‌اند. این مجسمه‌ها تندیس‌هایی نیم‌تنه هستند که از مشاهیر ارمنی ساخته شده‌اند. در سمت راست ورودی موزه تندیس مسروپ ماشتوتس، ابداع کننده الفبای ارمنی و در سمت چپ آن تندیس خاچاطور کساراتسی، اسقف اعظم ارامنه قرار دارند. از دیگر تندیس‌های معروف در کلیسای وانک می‌توان به تندیس‌های شاعران نامی ارمنی در قرن بیستم اشاره کرد که در دو طرف ورودی کتابخانه نصب شده‌اند. یکی از آن‌ها متعلق به بارویر سواگ شاعر پرآوازه ارمنی است. این مجسمه و مجسمه‌های ورودی موزه، اثر هنرمند برجسته ارمنی زاون آیوازیان هستند که پیش از مهاجرت به ایتالیا در ایران ساخته است و از شاهکاهای این هنرمند به حساب می‌آیند. در محوطه کلیسای وانک مقبره‌های زیادی متعلق به افراد سرشناس ارمنی نیز وجود دارند.
در میدان روبه‌روی کلیسای وانک مجسمه‌ای تمام قد با عبایی بر دوش به چشم می‌خورد که یک دستش روی چند کتاب است و به ابزاری کوچک در دست دیگرش نگاه می‌کند. این مجسمه مربوط به خاچاطور کساراتسی، اسقف اعظم ارامنه در سال‌های ۱۶۲۰ تا ۱۶۴۶ است که موسس اولین چاپخانه در ایران نیز بوده است. این خلیفه از قدرتمندترین و با نفوذترین پیشوایان ارمنی به حساب می‌آید و خدمات ارزنده‌ای به ارامنه جهان ارائه کرده است.
بخش های کلیسای وانک
کلیسای وانک به مرور زمان بسیار کامل شده است و قسمت‌های زیادی به آن اضافه شده‌اند. روند تکامل بخش‌های مختلف کلیسای وانک با گذشت زمان به‌خوبی مشهود است، گرچه بخش‌هایی نیز به مرور زمان از بین رفته‌اند، اما قسمت‌های زیادی در طول سال‌ها اضافه، بازسازی و تجهیز شده‌اند. در این کلیسا بخش‌هایی مانند موزه، کتابخانه، دیر، ناقوس خانه، برج ساعت، چاپخانه و اماکن اداری وجود دارند. در این بخش به معرفی قسمت‌های مختلف در محوطه کلیسای وانک می‌پردازیم.
موزه کلیسای وانک
در همه کلیساهای اصفهان بخش قابل توجهی برای حفاظت از آثار تاریخی برجسته وجود دارند. در واقع کاربری کلیساها در طول تاریخ تنها مذهبی نبوده است و نگهداری و نشر فرهنگ ارامنه به نسل‌های بعد، از مهم‌ترین وظایف کلیساها به شمار می‌رود. کلیسای وانک نیز یکی از برجسته‌ترین موزه‌های ارامنه را دارد.
موزه کلیسای وانک در ابتدا تنها چند اتاق ساده بود که به همت طادئوس هونانیان در حدود صد سال پیش در ضلع شمالی کلیسای وانک ساخته شد، اما امروزه به موزه‌ای بزرگ و کامل تبدیل شده است. در این موزه نقاشی‌های برجسته تاریخی، کتب نفیس خطی و آثار ارزشمند قدیمی نگهداری می‌شود که تا پیش از ساخت موزه در انباری متروک در کلیسا قرار داشتند.
از معروف‌ترین آثار موجود در این موزه می‌توان به تار مویی متعلق به دختر ۱۸ ساله اشاره کرد که جمله‌ای از تورات با قلمی از الماس روی آن نوشته شده است. واهرام هاکوپیان هنرمند ارمنی در سال ۱۹۷۴ میلادی این اثر را خلق کرده و در سال ۱۹۷۵ میلادی این تار مو به موزه وانک اهدا شده است. بازدیدکنندگان می‌تونند با استفاده از میکروسکوپ نوشته روی تار مو را مشاهده کنند. نوشته روی تار مو به شرح زیر است: به جهت دانستن حکمت و عدل و برای فهمیدن کلمات فطانت
موزه کلیسای وانک از مهم‌ترین مراکز فرهنگی برای ارامنه ایران و جهان است و سالانه گردشگران زیادی از آثار موجود در این موزه دیدن می‌کنند.
کتابخانه کلیسای وانک
بخش عمده‌ای از یادگارهای فرهنگی ارامنه اصفهان در کتابخانه کلیسای وانک نگهداری می‌شود. این کتابخانه در قسمت شمالی کلیسای وانک و در جوار موزه قرار دارد. قدمت برخی از اسناد و کتب تاریخی موجود در این کتابخانه به بیش از ۴۰۰ سال می‌رسد که از آن‌ها در بخش بایگانی نگهداری می‌شود و دسترسی به این اسناد برای عموم وجود ندارد. کتابخانه دیر آمنا پرکیچ برای ارامنه اصفهان از مهم‌ترین نقاط فرهنگی در همه جهان به شمار می‌رود.
به‌جز کتب تاریخی و فرهنگی ارامنه آثار دیگری به زبان فارسی و انگلیسی و سایر زبان‌ها در این کتابخانه وجود دارند. مجموع آثار موجود به بیش از ۳۰ هزار نسخه می‌رسد. ارامنه اصفهان و سایر نقاط ایران دسترسی مناسبی به کتب این مرکز دارند، اما استفاده از امکانات کتابخانه برای غیر ارمنی‌ها شرایط خاص و نیاز به معرفی نامه دارد.
کتابخانه کلیسای وانک در سال ۱۸۸۴ و توسط هوهاننس سورنیان (خلیفه وقت) راه‌اندازی شد. هدف از تاسیس این مرکز حفظ کتاب‌های با ارزش ارامنه بود که بسیاری از نسخه‌های قدیمی را مردمان ارامنه از زمان مهاجرت با خود داشتند و در طول تاریخ این کتاب‌ها ارزش زیادی پیدا کردند. به مرور زمان به تعداد کتاب‌ها افزوده شد.
چاپخانه کلیسای وانک
در سال ۱۶۳۰ میلادی خاچاطور کساراتسی به‌عنوان خلیفه ارامنه اصفهان تصمیم به راه‌اندازی چاپخانه‌ای مدرن در کلیسای وانک گرفت. دلیل این تصمیم، سفر خلیفه به کشور لهستان و آشنا شدن با صنعت چاپ در این کشور بود. تا هشت سال بعد اولین کتاب در چاپخانه کلیسای وانک به چاپ رسید که نسخه‌ای از زبور بود. چاپ این نسخه یک سال و پنج ماه طول کشید و برای این کار همه روحانیون کلیسا مشغول کار بودند. این کتاب نخستین نسخه کتاب چاپی در ایران نیز به شمار می‌رود.
در آن زمان ابزار و وسایل چاپخانه تنها وسایلی دست ساز و ساده بودند که خاچاطور کسارتسی و همراهانش از تجربه سفر به اروپا آن‌ها را ساختند. در طول چهار سال پس از آن چهار کتاب دیگر در این چاپخانه به چاپ رسیدند که موضوع همگی آن‌ها آموزش و نشر فرهنگ ارامنه بود. به مرور حروف چاپ منظم‌تر و زیباتر شده بودند و در چاپ آخرین کتاب از نقش و نگارها و نقاشی‌هایی نیز برای تزئین کتاب استفاده شد.
پس از آن، چاپخانه برای مدتی طولانی از رونق افتاد تا این‌که در سال ۱۸۴۴ میلادی مانوک هوردانانیان که به جزیره جاوه در اندونزی مهاجرت کرده بود، دستگاه چاپی با تمام تجهیزات به زادگاهش در شهر جلفا فرستاد. تا ۲۸ سال بعد نیز همچنان این ماشین چاپ مورد استفاده قرار نگرفت، اما گریگوریس هوانسیان خلیفه وقت در سال ۱۸۷۲ تصمیم به راه‌اندازی مجدد چاپخانه و استفاده از این ماشین چاپ گرفت.
متاسفانه پس از آن نیز مخالفت های زیادی با فعالیت چاپخانه کلیسای وانک صورت گرفت که در نهایت منجر به سوختن و از بین رفتن این چاپخانه شد. در حال حاضر از ماشین چاپ معروف کلیسای وانک و نمونه‌هایی از کتاب‌های چاپ شده در سال‌های دور در چاپخانه کلیسا، در موزه وانک نگهداری می‌شوند.
نمازخانه کلیسای وانک
در کلیسای وانک ساختمانی برای نمازخانه تعبیه کرده‌اند که به‌شکل متوازی الاضلاع است و از دو قسمت تشکیل می‌شود. قسمت اول شبستان است و از قسمت دوم که زیر گنبد خانه قرار دارد، برای اجرای مراسم مذهبی در ایام خاص استفاده می‌شود.
در تمام دیوارهای ساختمان نمازخانه، کاشی‌کاری‌های رنگی به چشم می‌خورند. در بالای دیواره‌ها تا درون گنبد نگاره‌هایی از کتاب مقدس حک شده‌اند و قسمت داخلی گنبد پوشیده از تزیینات نگاره‌ها و کاشی‌کاری است؛ اما در سطح خارجی گنبد تنها نمای آجری دیده می‌شود.
بنای یادبود شهدای ارامنه
در محوطه کلیسای وانک و در قسمت شمال غربی کلیسا سازه‌ای با معماری خاص به چشم می‌خورد. این بنا در سال ۱۹۷۵ میلادی، در شصتمین سالگرد نسل کشی ارامنه به دست عثمانیان ساخته شد. این بنا مربع شکل است و از چهار ستون تشکیل شده که در بالا به هم وصل شده‌اند. مهندس طراح، آلبرت آجمیان، با هدف فرهنگ‌سازی برای نسل‌های بعدی ارامنه مهاجر و به‌منظور زنده نگه‌داشتن یاد کشته‌شدگان، این اثر را خلق کرده است. هر سال در تاریخ ۲۴ آوریل در این محل مراسم یادبود با حضور ارامنه اصفهان برگزار می‌شود.
ساختمان اداری
به گزارش وب گاه کجارو، کلیسای وانک امروزه نیز مهم‌ترین مرکز اجتماعی برای ارامنه اصفهان است. گرچه در گذشته این کلیسا به محدوده وسیع‌تری خدمت‌رسانی می‌کرد و گاهی اوقات حتی ارامنه کشور هند نیز برای انجام امور اداری خود به کلیسای وانک مراجعه می‌کردند، امروزه تنها به مناطق جنوبی ایران خدمات ارائه می‌کند.
کلیه امور اداری مربوط به ازدواج و فوت و ولادت، از قبیل تنظیم سند و بررسی شکایت‌های قضایی ارامنه در بخش اداری کلیسای وانک انجام می‌شود. ساختمان اداری کلیسای وانک در قسمت جنوبی این مجموعه قرار دارد و در زمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است.
