بفرمایید مهمانی مجازی!
درگذشته‌های نه‌چندان دور، درست قبل از ظهور تکنولوژی، دیدوبازدیدها رنگ و بوی دیگری داشت. گاهی نوشیدن یک استکان چای بهانه‌ای می‌شد برای آنکه شب‌ها تا پاسی از شب دورهم جمع شویم اما امروز برای تازه کردن دیدارها همدیگر را به مهمانی مجازی دعوت می‌کنیم.
گروه هیچ یک زندگی – شاید برای بسیاری از مردمی که در این قرن زندگی می‌کنند، تصور زندگی بدون تکنولوژی کمی سخت باشد، چراکه رشد تکنولوژی توانسته بسیاری از کارهای مختلف زندگی روزمره را به‌صورت آسان و سریع انجام دهد؛ اما ظهور تکنولوژی در عصر حاضر به همراه فوایدی که برای ما داشته، تحولاتی را در فرهنگ، سبک زندگی و ارتباطات ما نیز ایجاد کرده است و از این منظر، حیات اجتماعی و آرامش روحی انسان با چالش‌ها و تغییرات روبرو شده است. شبکه‌های اجتماعی یکی از تکنولوژی‌هایی است که به عنوان سربازان جدید جنگ نرم دول غربی، تربیت فرزندان، نحوه خرید، پوشش، تصمیمات مهم سیاسی و حتی میزان رفت‌وآمد ما با دوستان و اقواممان را دچار تغییر و تحول کرده است؛ تا جایی که چند سالی است که به لطف شبکه‌های اجتماعی، صله‌رحم به‌صورت مجازی انجام می‌شود و صله‌رحم حضوری حتی در میان برخی از خانواده‌های مذهبی نیز در حال کمرنگ شدن است؛ این در حالی است که به گفته حجت الاسلام محمد کهوند، پژوهشگر حوزه رسانه و جنگ نرم، صله‌رحم مجازی نمی‌تواند جای صله‌رحم حقیقی و حضوری را بگیرد. علاوه بر این، صله‌رحم مجازی آسیب‌هایی را در پی دارد و باعث محروم شدن انسان از آثار و برکات صله‌رحم حضوری می‌شود.
شبکه‌های اجتماعی یک تهدید برای انسان است
حجت الإسلام کهوند می‌گوید فضای مجازی عرصه‌ی فرصت‌ها و تهدیدات حداکثری است: «زمانی فرصت‌های حداکثری برای ما قابل‌دسترس است که این فضا تحت حاکمیت و کنترل ما باشد اما اگر تحت حاکمیت و کنترل ما نباشد، ممکن است در این وضعیت فوایدی داشته باشد اما آثار و تبعات و مضرات آن بیش از فوایدش است.»
او می‌گوید: «از نشانه‌ها و تهدیدات شبکه‌های اجتماعی، وضعیت فعلی است که ما در پیام‌رسان‌های خارجی، موتور جستجوی خارجی، دانشنامه‌ی خارجی و سیستم‌عامل خارجی با آن مواجه هستیم. به‌عنوان‌مثال، شرکت گوگل ما را در سیستم کنترل والدین در سیستم‌عامل اندروید تحریم کرد؛ جالب این است که پدرو مادرها در کشورهای دیگر می‌توانند بر فرزندشان نظارت و کنترل داشته باشند اما ما نمی‌توانیم و به همین دلیل بچه‌های ما آسیب می‌بینند؛ لذا این مسائل نشان می‌دهد که ما باید حکمرانی داشته باشیم.»
با تولید شبکه‌های اجتماعی ایرانی، مناسبات دینی افراد تأمین نمی‌شود
کهوند با اشاره به اهمیت تولید محتوا می‌گوید: «دستگاه‌های فرهنگی، فعالان فرهنگی و نیروهای مردمی باید به‌وفور اقدام به تولید و نشر محتوای فاخر و دینی متناسب با نیاز افراد کنند تا مردم از مواهب این فضا بیشتر بهره‌مند شوند.»
او ادامه می‌دهد: «ما مسلمان‌ها یکسری نیازهایی داریم؛ تعلیم و تربیت فرزندان، صله‌ی ارحام، دیدار و ملاقات با بیمار، تشییع‌جنازه، پرداخت صدقات، زیارت و… از نیازهای ما است اما متأسفانه ما متناسب با نیاز مسلمان، ادواتی را از حیث نرم‌افزاری طراحی نکردیم و خدمات متناسب با نیاز ارائه ندادیم. ما دیدیم غرب یک برنامه‌هایی به نام تلگرام، اینستاگرام، توییتر و… درست کرده، ما هم به تقلید از آن‌ها نمونه‌های مشابه آن مثل ایتا، بله روبیکا و… را تولید کردیم؛ اگرچه این اقدامات تحسین‌برانگیز است اما ما با تولید شبکه‌های اجتماعی ایرانی نباید انتظار داشته باشیم که تمام مناسبات دینی‌مان تأمین شود.»
شبکه‌های اجتماعی پاسخگوی همه نیازهای انسان نیست
به گفته کهوند، برفرض اینکه ما خدمات را متناسب با نیاز تأمین کنیم، سؤال اینجاست که آیا همه نیازهای انسان در فضای مجازی تأمین می‌شود؟! قطعاً فضای مجازی پاسخگوی همه نیازهای انسان نیست. متأسفانه شبکه‌های اجتماعی چند سالی است که باعث شده تا افراد حتی فیض حضور در مراسم معنوی را هم از دست بدهند. چنانچه بعد از کرونا، برخی از افرادی که سالانه به مناسبت‌های مختلف ازجمله عزاداری امام حسین (ع) فامیل را دورهم جمع می‌کردند، بساط خرجی دادن و عزاداری در منزلشان را جمع کردند و به غذا دادن به دروهمسایه اکتفا نمودند.
کهوند می‌گوید برخی با عینک واقعیت مجازی درصدد طراحی کربلای مجازی هستند: «این افراد با دنبال کردن شبکه‌ها، سایت‌ها و کانال‌های مختص پیاده‌روی اربعین با عینک واقعیت مجازی قدم‌زنان زائران را همراهی می‌کنند و خودشان را به‌صورت مجازی در آنجا تصور می‌نمایند؛ اما آیا این راهپیمایی مجازی جای راهپیمایی واقعی و حقیقی را می‌گیرد؟!»
این کارشناس حوزوی بابیان اینکه بهره‌مندی از آثار دستورات الهی مستلزم انجام دقیق آن دستورات است، می‌گوید: «خداوند دستوراتی را برای ما طراحی کرده و انسان را به انجام آن دستورات سفارش نموده است، مثلاً، دستور به نماز داده‌شده است اما اینکه من نمازم را در خانه بخوانم یا در مسجد فرادی بخوانم، ازنظر اسلام و خدا بسیار متفاوت است. همچنین در روایات بسیاری آمده که دعا در برخی مکان‌ها مثل زیر قبه امام حسین (ع) و برخی زمان‌ها مثل شب قدر به استجابت نزدیک‌تر است. لذا بهره‌مندی از آثار دستورات الهی مستلزم انجام دقیق آن دستورات است که این امر از طریق فضای مجازی چندان امکان‌پذیر نخواهد بود.»
کهوند تأکید می‌کند: «نظر بنده بر این نیست که افراد مطلقاً از فضای مجازی برای امور دینی استفاده نکنند، بلکه در موارد اضطراری باید از این ابزارها استفاده شود؛ مثل شرایط کرونا که امکان حضور در مراسم های عزاداری وجود نداشت، یا در شرایطی که فرد امکان دیدار خانواده و اقوام را ندارد؛ در چنین شرایطی فرد باید از خدمات فضای مجازی برای بهره‌مندی از فیض معنوی و همچنین صله رحم استفاده کند اما اگر از فضای مجازی به عنوان جایگزین استفاده شود، این یک خطای راهبردی است؛ لذا کسی که بگوید به اربعین نمی‌روم و راهپیمایی مجازی انجام می‌دهم، صله رحم را تصویری و مجازی انجام می‌دهم و… چنین فردی خودش را از فواید و آثار دستوراتی الهی محروم می‌کند؛ چراکه خداوند این دنیا را طراحی کرده و متناسب با نیاز انسان دستوراتی قرار داده است که بهره‌مندی از آثار آن دستورات منوط به انجام دقیق آن‌ها است.»
صله رحم مجازی باعث احساس تنهایی در افراد می‌شود
این پژوهشگر با اشاره به تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر احساس تنهایی افراد افزود: «گزارش‌ها نشان می‌دهد که مردم با صرف زمان بیشتر در رسانه‌های اجتماعی، احساس تنهایی می‌کنند؛ زیرا با رشد رسانه‌های اجتماعی، افراد کمتر تمایل دارند تا اقوام و دوستانشان را به خانه‌هایشان دعوت کنند. از طرف دیگر، صرف زمان بیشتر در شبکه‌های اجتماعی به‌طور اجتناب‌ناپذیری زمان صرف شده با خانواده و دوستان را کاهش می‌دهد. چنانچه حتی وقتی اعضای خانواده باهم هستند، افراد به‌جای صحبت کردن با یکدیگر، سرشان در تلفن‌های همراهش است.»
او ادامه می‌دهد: «مطالعات نشان داده ارتباطات چهره به چهره می‌تواند باعث افزایش شادی افراد شود؛ لذا برای افزایش شادی و کاهش تنهایی، افزایش کیفیت تعامل اجتماعی و صله‌رحم فیزیکی مهم است. کیفیت تعامل اجتماعی می‌تواند به‌جای کمیت تعامل اجتماعی، تنهایی فرد را کاهش دهد؛ بنابراین، مهم است که به‌جای اینکه صرفاً پست‌های یکدیگر را در رسانه‌های اجتماعی لایک کنیم، با فامیل و دوستانمان تعامل بیشتری داشته باشیم.»
با فضای مجازی خودتان را از آثار و برکات صله رحم محروم نکنید
حجت الأسلام کهوند صله رحم را فرصت‌آفرین می‌داند و می‌گوید: «تمام فواید مادی و معنوی که برای صله رحم در روایات بیان‌شده است، منوط به انجام فیزیکی صله رحم است. همچنین انسان با مطلق دید و بازدید نشاط پیدا می‌کند. صله رحم باعث می‌شود تا افراد در جریان مسائل و موضوعات یکدیگر قرار بگیرند و در نهایت فرصت‌آفرینی‌های فوق‌العاده ایجاد می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «وقتی به واسطه دید و بازدید محبت بین انسان‌ها استوار شود، افراد سعی می‌کنند نیازهای مادی، معنوی، روحی و روانی یکدیگر را تامین کنند و گاهی اوقات با همدیگر برای انجام یک کار خیر تعاون می‌کنند. همچنین گاهی دید و بازدیدها زمینه سفرهای زیارتی-سیاحتی را فراهم می‌کند اما فضای مجازی چون خدماتش متناسب با نیازهای ما نیست، به این دلیل نمی‌تواند جای دید و بازدید حضوری را بگیرید. چنانچه می‌بینید که ما در فضای مجازی حتی در پیام‌رسانی و توجیه ذهن همدیگر مشکل پیدا می‌کنیم و گاهی در گروه‌ها به‌جای اینکه با گفتگو رفاقت و انس بین ما بیشتر شود، دعوا و اختلافاتمان بیشتر می‌شود زیرا خدمات فضای مجازی با نیازهای ما تناسب ندارد.»
استفاده از فضای مجازی باید فرهنگ‌سازی شود
کهوند ضمن تأکید بر ضرورت حکمرانی بر فضای مجازی می‌گوید: «امروزه هرگز نمی‌توان سخن از حذف فضای مجازی زد بلکه ما ضمن حکمرانی، نظارت و کنترل بر فضای مجازی، باید فرهنگ استفاده درست و به‌جا از این فضا را به افراد آموزش دهیم. هر چقدر انسان ارزش بیشتری برای خود قائل شود، دقت بیشتری به خرج داده و تلاش می کند رابطه باکیفیتی با دیگران برقرار کند، نه اینکه از زمان خود به بدترین شکل ممکن استفاده کند.»
این پژوهشگر دیدوبازدید و صله رحم را لازمه تعادل روانی می‌داند و می‌گوید: «ما باید با مدیریت استفاده از فضای مجازی، طعم حقیقی ارتباط واقعی را بچشیم و به بهانه‌های مختلف از جمله ارتباط مجازی در دنیای شبکه‌های اجتماعی، خود را از آثار مادی و معنوی صله رحم محروم نکنیم.»
او در پایان توصیه می‌کند: «ما برای اینکه در دورهمی‌های خانوادگی به صورت آگاهانه و هوشیارانه از حضور در کنار یکدیگر بهره‌مند شویم، باید گوشی‌هایمان را کنار بگذاریم و با صحبت کردن و ایجاد سرگرمی، فرصت حضور در کنار همدیگر را مغتنم بشماریم.»
