دفاع مقدس، نقطه شروعی برای ژانری جدید در سینمای ایران
سینما هنری است که می‌تواند تاریخ را ماندگار کند و روایتی تصویری از آن بجا گذارد. دفاع مقدس هم به‌عنوان مهم‌ترین برگه نتاریح جمهوری اسلامی ایران سهم بالایی در سینمای ایران داشته است.
پایگاه خبری هیچ یک ـ گروه سینما: سینما شاید یکی از مهم‌ترین ژانرهای هنری باشد که ناظر به شرایط اجتماعی و تاریخ شکل می‌گیرد. هر اثر سینمایی توانایی روایت یک حادثه تا چند نسل بعد را داشته و دارد و در این بین جریان‌های سینمایی متفاوت و مهمی برای روایت تاریخ و همچنین برای ماندگاری شکل گرفته است.
برای مثال، جنبش سینمای نئورئالیسم ایتالیایی بعد از پایان جنگ جهانی دوم شروع شد و تا اواسط دهه ۵۰ ادامه داشت. این سینما به خوبی بیانگر شرایط ایتالیا بعد از جنگ جهانی دوم است، اگر می‌خواهید اطلاعاتی از این دوران داشته باشید و یا تصاویری از آن را ببینید صحنه‌ای از آثار کارگردانانی چون روبرتو روسلینی، ویتوریو دسیکا و لوکینو ویسکونتی مراجع خوبی خواهند بود.
اهمیت دفاع مقدس هم در ایران به گونه‌ای است که ژانر مجزایی برای فیلم‌های مرتبط با آن وجود دارد و هر ساله آثار متفاوتی در بخش دولتی و خصوصی ساخته می‌شود. سازمان سینمایی سوره (وابسته به حوزه هنری)، سازمان هنری رسانه‌ای اوج، بنیاد فرهنگی روایت فتح، بنیاد سینمایی فارابی و… از جمله ارگان‌هایی هستند که در این ژانر تولیدات زیادی دارند.
یک روز مانده به پاییز، یعنی ۳۱ شهریور روز مهمی در تقویم شمسی ایرانی‌هاست. ۴۳ سال پیش، (سال ۱۳۵۹) بعثی‌های عراقی به خرمشهر حمله کردند و این آغاز رسمی جنگی ۸ سال عراق علیه ایران بود. حمله کشور عراق به ایران یکی از نقطه‌های سیاه تاریخ معاصر ایرانی است. با شروع جنگ، کشور در حالت دفاعی قرار گرفت و از جوان گرفته تا پیر و کهنسال برای حفظ خاک وطنشان به جبهه‌های جنگ رفتند. دفاع ایرانیان در مقابل صدام از جمله مهم‌ترین مسئله‌های کشور تا سال ۱۳۶۷ بود. همین امر، دغدغه‌ای در ذهن فیلمسازان به وجود آورد تا بتوانند با به تصویر کشیدن جبهه و جنگ، کنش دفاعی ایرانیان را روی پرده سینما نشان دهند تا اثری از دفاع مقدس ایرانیان از دین و وطنشان به جا بماند.
در همان دهه ۶۰، کم‌کم فیلمسازان به سمت ساخت فیلم‌هایی در حوزه جنگ ایران و عراق رفتند و همین ماجرا منجر به پدید آمدن ژانر دفاع مقدسی در سینمای ایران شد. در دهه ۶۰، بیشتر فیلم‌های دفاع مقدسی دوربین را داخل جبهه‌ها می‌بردند و در دل جنگ، قصه‌ای را روایت می‌کردند. از جمله این دست از فیلم‌ها می‌توان به «پرواز در شب»، «کانی‌مانگا»، «دیده بان»، «مهاجر»، «حمله به اچ ۳» و… اشاره کرد. پس از آن که از دهه ۶۰ عبور کردیم، برخی فیلمسازان مسیر متفاوت‌تری را دنبال کردند و برای نوآوری در سینمای ایران، صحنه‌های متفاوتی از جنگ و زندگی در آن بحبوحه را همانند فیلم‌های «بوی پیراهن یوسف»، «شیدا»، «به نام پدر»، «اتوبوس شب» و… روی پرده سینما به نمایش آوردند.
برای تحلیل درباره تاریخچه سینمای دفاع مقدس باید به اواخر دهه پنجاه رفت. در همان گرماگرم سال‌های منتهی به انقلاب ۵۷، جمعی از نویسندگان، شاعران و هنرمندان هسته اولیه نهادی هنری و انقلابی را با ماموریت توجه به هنر متعهد برآمده از روح اسلام بنا گذاشته و نام «حوزه هنر و اندیشه اسلامی» برآن گذاردند. نهادی که بعدها به نام حوزه هنری تغییر نام داد و مأمن و میزبان هنرمندان انقلابی‌ای بود که پس از انقلاب به دنبال محفلی برای پیگیری دغدغه‌های ارزشمند خود می‌گشتند و همین جمع، زمینه ساز شکل گیری نسل ویژه‌ای از فیلمسازان جوان متعهدی شد که بعدها خالق آثار ماندگاری در سینمای دفاع مقدس شدند. اکنون با گذشت چندین دهه از جنگ، هنوز ژانر دفاع مقدس در سینمای ایران پابرجاست و در کارنامه کاری سینماگران شاخص می‌توان آثاری در این‌باره دید.
از طرفی دیگر در دهه‌های اخیر و بعد از شکل‌گیری حوزه هنری به‌عنوان اولین مرکز ساخت آثار سینمایی، سازمان‌ها و ارگان‌های دیگری همچون اوج، بنیاد روایت فتح، فارابی و… ساخت آثاری در ارتباط با دوران دفاع مقدس را در دستور کار خود قرار داده‌اند و آن را به ژانری ماندگار در هویت سینمای ایران تبدیل کرده‌اند.
البته نام برخی از این مراکز مانند بنیاد روایت فتح گذشته‌ای دیرینه داشته و از شخصیتی چون سیدمرتضی آوینی نشأت گرفته است.
حوزه اندیشه و هنر انقلاب اسلامی و بنیاد سینمایی فارابی اولین تولیدات سینمای دفاع مقدس را به بدنه سینمای ایران معرفی کرده است، بررسی کارنامه ۴۰ ساله سینمای دفاع مقدس نشان دهنده افراد و سازمان‌های بسیاری است که در این مسیر دست به تولید زده‌اند، شاید یکی از اولین‌ها در این مسیر حوزه هنری است، کارنامه این نهاد شامل آثاری چون: «مهاجر» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا، «چشم شیشه‌ای» به کارگردانی حسین قاسمی جامی، «گورکن» محمدرضا هنرمند، «بلمی به سوی ساحل» رسول ملاقلی‌پور، «گذرگاه» شهریار بحرانی، «هراس» شهریار بحرانی، «در جست‌وجوی قهرمان» حمیدرضا آشتیانی‌پور، «مهاجر» ابراهیم حاتمی‌کیا، «ا منفی» کریم زرگر، «چشم شیشه‌ای» حسین قاسمی‌جامی، «تعقیب سایه‌ها» علی شاه‌حاتمی، «وصل نیکان» ابراهیم حاتمی‌کیا، «سجاده آتش» احمد مرادپور، «آخرین شناسایی» علی شاه‌حاتمی، «حمله به اچ 3» شهریار بحرانی، «سرو زیر خاک» به کارگردانی محمدعلی باشه آهنگر و… می‌شود این آثار در دهه ۶۰ و اوایل ۷۰ در ژانر دفاع مقدس تهیه کرده است.
در این میان، کارگردانان صاحب‌نامی نیز دیده می‌شوند که نخستین فیلم‌هایشان را با همکاری با این نهاد در ارتباط با دفاع مقدس ساخته‌اند. در ادامه، پرونده‌ای از برخی دیگر فیلم‌های سازمان حوزه هنری را بررسی کرده‌ایم:
«بَلَمی به سوی ساحل»
این فیلم سینمایی که از آثار مهم حوزه هنری در حوزه دفاع مقدس است، توسط مرحوم رسول ملاقلی پور و به تهیه‌کنندگی محسن آقاعلی اکبری در سال ۱۳۶۴ ساخته شده است. در خلاصه داستان این فیلم آمده است: در اواخر مهرماه ۱۳۵۹، هنگاهی که خرمشهر در خطر سقوط قرار داشت، یک گردان از پاسداران به فرماندهی مرتضی برای کمک به رزمندگان این شهر از تهران حرکت می‌کند….
«گذرگاه»
فیلم سینمایی «گذرگاه» به کارگردانی شهریار بحرانی و تهیه‌کنندگی محمدباقر آشتیانی از آثار دفاع مقدسی حوزه هنری است که در سال ۱۳۶۵ ساخته شده و روایتی از یک رزمنده به نام ناصر به همراه سه تن از هم رزمانش است که برای عملیات گشت و شناسایی به جبهه اعزام می‌شود. ناصر حلقه ازدواجش را به عاطفه که تازه به عقد او در آمده می‌دهد و عازم می‌شود….
«مهاجر»
فیلم سینمایی «مهاجر» به کارگردانی ابرهیم حاتمی‌کیا و تهیه‌کنندگی عبدالله باکیده محصول حوزه هنری است که در سال ۱۳۶۸ ساخته شده و در خلاصه داستان آن آمده است: هواپیمای بدون سرنشین مهاجر که از روی زمین کنترل می‌شود و برای انجام عملیات شناسایی در پشت خطوط دشمن به کار گرفته شده، به دلیل برد محدود دستگاه کنترل، خلبانان در دو ایستگاه مقابل، رودرروی هم و در خطوط دشمن مستقر می‌شوند….
«حمله به اچ ۳»
از آثار مهم شهریار بحرانی می‌توان به فیلم «حمله به اچ ۳» اشاره کرد که از جمله فیلم‌های تاثیرگذار ژانر دفاع مقدس است. این فیلم در سال ۱۳۷۳ به همت حوزه هنری انقلاب اسلامی و به تهیه‌کنندگی روح‌الله برادری ساخته شده است و در خلاصه داستان آن آمده است: ستاد نیروهای هوایی عراق که از ابتدای جنگ با برتری هوایی ایران روبرو شده بود، برای حفاظت از هواپیماهای استراتژیک، میگ میراژ و توپولوف عراقی از گزند بمباران‌های هوایی و مصون ماندن آن ها تا موقع شروع حمله ایران، تصمیم می‌گیرد آن ها را به سه پایگاه بسیار دور افتاده در نزدیکی مرز اردن منتقل کند.
«هیوا»
هیوا، یکی از فیلم‌های ژانر دفاع مقدسی است که رسول ملاقلی‌پور با همکاری حوزه هنری و تهیه‌کنندگی رحیم عرب‌امینی در سال ۱۳۷۷ ساخت. این اثر سینمایی درباره زنی به نام هیوا اکبری است که پس از گذشت ۱۵ سال از مفقود شدن همسرش حمید در بحبوحه جنگ، تصمیم می‌گیرد تا از مناطق جنگی و خانه‌ای که در آن زندگی می‌کرده، بازدید کند. گلچهره سجادیه، جمشید هاشم‌پور و آتیلا پسیانی بازیگرانی‌اند که در «هیوا» نقش‌آفرینی کردند.
«شیدا»
کمال تبریزی در دهه ۷۰، فیلم سینمایی «شیدا» به نویسندگی رضا مقصودی و تهیه‌کنندگی اردشیر ایران‌نژاد را ساخت. لیلا حاتمی و پارسا پیروزفر دو نقش اصلی این فیلم را بازی می‌کنند. قصه این فیلم درباره فرهاد، مجروحی است که موقتا بینایی‌اش را از دست داده و به بیمارستان صحرایی منتقل می‌شود. او در این بیمارستان با پرستاری به نام شیدا آشنا می‌شود و در ادامه جریاناتی پیش می‌آید.
«فرزند خاک»
فیلم سینمایی «فرزند خاک» به کارگردانی محمدعلی باشه‌آهنگر و تهیه‌کنندگی سیداحمد میرعلایی در اواسط دهه ۸۰ سال ۱۳۸۶ و توسط حوزه هنری ساخته شده است. در خلاصه داستان آن آمده است: در پس روزهای تار انتظار، مینا یافته مسافر گمشده‌اش در دیار غریب چشم به راه اوست. مینا تاب ماندن ندارد، دل به دریا می‌زند و سر به کوه… را دلدار صعب و طولانی است و آتش شوق مینا سخت و پر شراره…
«رنجر»
مرتضی (جمشید هاشم‌پور) رزمنده ایرانی در پی درگیری شدید با نیروهای عراقی در جنگلی واقع در عراق، به اسارت آن‌ها در‌می‌آید. سامی جابر، فرمانده نیروهای عراقی دستور می‌دهد او را به اردوگاهی متروک و دور از چشم صلیب سرخ منتقل کند. «رنجر» عنوان این قصه سینمایی است که احمد مرادپور کارگردانی و محمدرضا تختکشیان آن را در سال تهیه ۱۳۷۸ تولید شده است.
در خبرهای اخیر آمده است سازمان سینمایی حوزه هنری برای سال جدید نیز ذائقه تولید فیلم دفاع مقدسی را از هویت خود دور نکرده است و در تلاش برای ساخت فیلم سینمایی تازه ای در همکاری با محمد عسگری، کارگردان فیلم سینمایی «اتاقک گلی» است. این فیلم با نام اولیه «آسمان غرب» درواقع به روزهای نخست آغاز جنگ تحمیلی می‌پردازد و قصه مجاهدت قهرمان ملی، شهید علی اکبر شیرودی فرمانده هوانیروز ارتش جمهوری اسلامی است که ناگفته های زیادی از روزهای ابتدایی مجاهدت رزمندگان ایران با ارتش عراق را در دل خود جای داده است. گفته می‌شود این فیلم تولید خود را به تازگی آغاز کرده است تا برای رونمایی در چهل و دومین جشنواره فیلم فجر آماده شود.
۳۱ شهریور و ۸ سال دفاع مقدس در تاریخ ایران معاصر اهمیت زیادی دارد. هرچند اهمیت این برهه از تاریخ ایران، محدود به یک هفته به خصوص نمی شود و تمام این ۸ سال دفاع در برابر رژیم بعثی عراق سرشار از سوژه‌های مهمی است که در سال های اخیر نیز به همت کارگردانان و هنرمندان دغدغه مند به خلق آثار ویژه ای نیز ختم شده است. آثاری مانند «غریب»، «اخراجی‌ها»، «تنگه ابوغریب»، «روز سوم»، «شیار 143»، «موقعیت مهدی»، «اتاقک گلی»، «ویلایی ها» و… از سری فیلم‌هایی هستند که در سینمای ایران ماندگار شده‌اند. البته دفاع مقدس همچنان بسیار جای کار دارد. تا جایی که رهبر انقلاب در دیدار تازه خود با پیشکسوتان و فعالان دفاع مقدس بیان کردند: «عظمت واقعه دفاع مقدس را باید شناخت. خیلی کار شده لکن به نظر من جا برای کار هنوز بسیار زیاد است. ما نتوانستیم تاکنون جزئیات این تابلوی عظیم و پر نقش و نگار را بشناسیم و بشناسانیم.»
