عمارت سردار مفخم؛ موزه‌ای تاریخی در بجنورد
عمارت سردار مفخم بجنورد مفخم بزرگ‌ترین و شاخص‌ترین اثر معماری از دوره ناصرالدین شاه قاجار و یکی از جاهای دیدنی بجنورد است که جزو آثار ملی کشور به حساب می‌آید. امروزه سه موزه به نام‌های موزه مردم‌شناسی، موزه باستان‌شناسی و همین طور موزه اسناد و نسخ خطی در این عمارت فعالیت می‌کنند.
گروه هیچ یک زندگی – عمارت سردار مفخم بجنورد مفخم بزرگ‌ترین و شاخص‌ترین اثر معماری از دوره ناصرالدین شاه قاجار و یکی از جاهای دیدنی بجنورد است که جزو آثار ملی کشور به حساب می‌آید. امروزه سه موزه به نام‌های موزه مردم‌شناسی، موزه باستان‌شناسی و همین طور موزه اسناد و نسخ خطی در این عمارت فعالیت می‌کنند.
در دوره قاجار، عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آینه‌خانه، کلاه‌فرنگی، حوضخانه و سردر در باغ بزرگی قرار داشتند که مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می‌دادند. بنای عمارت مفخم در دو طبقه ساخته شده است و درمجموع ۳۴ اتاق و دو تالار بزرگ دارد که با آینه‌کاری، کاشی‌کاری و گچبری تزیین شده‌اند. یکی از زیباترین بخش‌های مجموعه مفخم، آینه‌خانه نام دارد که دیوارها و سقف آن مزین به آینه‌کاری است و تصویر ۱۳۴ تن از شخصیت‌های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار در زیر سقف آن به چشم می‌خورد.
عمارت سردار مفخم بجنورد کجاست؟
آدرس: استان خراسان شمالی، بجنورد، خیابان شریعتی شمالی
عمارت سردار مفخم بجنورد در شمال شهر بجنورد و در انتهای خیابان شریعتی شمالی در استان خراسان شمالی واقع شده است.
دسترسی به عمارت سردار مفخم بجنورد
خودروی شخصی: اگر از شهرهای خراسان رضوی راهی بجنورد هستید، پس از ورود به شهر به میدان امام رضا (ع) بروید؛ سپس به‌سمت راست یا همان بلوار شهدا حرکت کنید. بعد از حدود دو کیلومتر، به خیابان شریعتی شمالی خواهید رسید. اگر از سمت تهران و گلستان به این شهر سفر می‌کنید، با رسیدن به اولین میدان (میدان بازرگانی) به‌سمت راست برانید و به بلوار جانبازان وارد شوید. پس از رسیدن به میدان توحید، مسیر خود را در بلوار شهدا ادامه دهید تا به میدان شهدای گمنام برسید. عمارت سردار مفخم در کمتر از یک کیلومتری از میدان شهدای گمنام، در بلوار شهدا قرار دارد.
معرفی عمارت سردار مفخم بجنورد
عمارت سردار مفخم بجنورد یکی از جاذبه های گردشگری استان خراسان شمالی به شمار می‌رود که در دوره قاجاریه، شمال و غرب شهر بجنورد را با باغ‌های بزرگ و عمارت‌هایی باشکوه در بر گرفته بود. این عمارت تا پیش از وقوع زلزله شدید بجنورد از بخش‌های مختلفی همچون آینه‌خانه، دروازه ورودی حوضخانه، باغ فواره و عمارت کلاه‌فرنگی تشکیل می‌شد که در حال حاضر تنها آینه‌خانه و عمارت مفخم به‌جای مانده است.
تاریخچه عمارت
عمارت مفخم بجنورد با بناهای دیگری از جمله عمارت کلاه‌فرنگی و حوضخانه در باغ بزرگی قرار داشت که مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می‌دادند. این عمارت در دهه ۱۲۵۰ شمسی هم‌زمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه ساخته شد و به‌عنوان فضای اداری و دیوانی، انجام مراسم تشریفات نظامی و… مورد استفاده قرار می‌گرفت.
بانیان عمارت سردار مفخم، یارمحمدخان شادلو معروف به سردار مفخم و معمار آن احتمالا ممتحن‌الملک شقاقی بوده‌اند. ممتحن‌الملک پس از تحصیل در مدرسه دارالفنون به دستور ناصرالدین شاه جهت گذراندن تحصیلات عالیه در رشته معماری به فرانسه اعزام و بعدها به کار احداث کاخ‌های بزرگان گمارده شد که مدرسه شهید مطهری تهران (سپهسالار سابق) نیز از جمله کارهای او است.
کلنل ادوارد ییت انگلیسی که حدود یک قرن پیش در این بنا با سردار مفخم دیدار داشته است، در توصیف یکی از اتاق‌های آن می‌نویسد: دیوارها با تعدادی نقشه تزیین شده؛ اتاق پذیرایی با شمعدان‌ها و آینه‌های زیبا پوشیده شده و کف آن نیز با قالی‌های قالب‌دوزی ابریشمی رشتی فرش شده بود. در پشت این اتاق نارنجستانی بود که سقف از ورق آهنی داشت و روی دیوارها نیز پوست پلنگ، ببر، خرس و پوست دو گربه وحشی و چند حیوان دیگر آویزان کرده بودند که در جنگل‌های شمال این ناحیه یافت می‌شود. این بنا، اتاق‌های متعددی دارد که با ۲۱ در چوبی به ایوان‌ها گشوده می‌شوند و در طبقات آن جابه‌جا گچ‌بری‌های زیبا به چشم می‌خورد.
پس از سقوط سلسله قاجار بخش اعظم املاک خانواده شادلو از جمله ساختمان عمارت که در آن زمان محل سکونت سردار معزز، نوه سردار مفخم بود، به تصرف رضاشاه درآمد و سرهنگ رخشا، فرماندار و رئیس کل املاک پهلوی بجنورد در آن اقامت گزید. در سال ۱۳۱۶ در طبقه فوقانی بنا آتش‌سوزی رخ داد و سقف عمارت از جنس تیر ارس و پوشش سفالی نابود شد و سقف شیروانی کنونی با پوشش ورق گالوانیزه جای آن را گرفت.
عمارت سردار مفخم بجنورد در سال ۱۳۷۶ خریداری و پس از مرمت در مهرماه سال ۱۳۷۹ افتتاح شد. این سازه تاریخی در ۱۸ آذر سال ۱۳۵۴ به شماره ۱۱۶۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در حال حاضر، مجموعه سردار مفخم محل موزه‌های مردم‌شناسی، باستان‌شناسی و اسناد و نسخ تاریخی بجنورد است.
بهترین زمان بازدید از عمارت
استان خراسان شمالی در تمام فصول از زیبایی خاصی برخوردار است. فصل بهار و تابستان هم به اوج شکوه و دلربایی می‌رسد. گرمای تابستان در این خطه از اواسط شهریور ماه به پایان می‌رسد و سرما شروع می‌شود. این منطقه زمستان‌های سرد و خشکی دارد. اگر به این شهر در زمستان سفر کردید، حتما لباس گرم همراه خود داشته باشید.
معماری عمارت سردار مفخم بجنورد
معماری عمارت مفخم
بنای عمارت در دو طبقه و به ابعاد تقریبی ۵۰ در ۲۳ متر و به ارتفاع حدود ۹ متر ساخته شده و در مجموع ۳۴ اتاق و دو تالار بزرگ دارد که زمانی با آینه‌کاری، کاشی‌کاری و گچبری تزیین شده بود. عمارت مفخم در هر طبقه دو ایوان، یکی در ضلع شمالی و یکی در ضلع جنوبی دارد که جلوی هر یک ردیفی از ستون‌ها برای نگهداری سقف ایجاد شده است و پنجره اتاق‌های بنا به این ایوان‌ها باز می‌شود. در ضلع‌های شرقی و غربی عمارت نیز فقط دو در ورودی وجود دارد که با ۱۸ پله به طبقه فوقانی راه پیدا می‌کند. ایوان‌های طبقه اول ۳۸ متر طول و ۳٫۱۴ متر عرض دارند و در جلوی هر یک ۹ ستون سطبر هشت‌ضلعی و دو نیم‌ستون آجری با نمای ساده، بار سقف و طبقه فوقانی را به دوش می‌کشند. در عوض ستون‌های طبقه فوقانی استوانه‌ای هستند و به‌ویژه در ایوان جنوبی تمام بدنه آن‌ها با انواع کاشی تزیین شده است.
معماری عمارت آینه خانه مفخم
بنای عمارت آینه‌خانه مفخم دارای پلانی آزاد است که رعایت نظم هندسی، وجود تقارن و الهام‌پذیری از معماری غرب در ساخت آن به وضوح مشاهده می‌شود. ابعاد بنا ۱۱ در ۱۸ متر است و ارتفاع آن با احتساب مناره‌ها به ۱۰ متر می‌رسد. معماری بنا تلفیقی از فرم‌ها و الگوهای معماری سنتی ایران به‌ویژه سبک قاجار است و نقش‌مایه‌ها و عناصری از معماری اروپایی را شامل می‌شود.
مصالح عمارت آیینه خانه مفخم شامل آجر، ماسه، آهک و گچ می‌شود و جهت رعایت اصول معماری در زیرسازی و پی این بنا، از سنگ استفاده شده است. معماران همچنین چوب روسی را به‌صورت عمودی و افقی به‌منظور استحکام بنا به کار گرفته بودند. آینه‌خانه، توسط فضای سبز محدودی از جمله گل‌کاری و احداث چپر و پرچین از کل مجموعه دارالحکومه جدا می‌شد.
بخش های مختلف عمارت آینه خانه مفخم
ورودی آینه خانه مفخم بجنورد
ساختمان آینه‌خانه دارای سه در ورودی در اضلاع شمالی، غربی و شرقی است که هر سه به راهرویی در طبقه اول منتهی می‌شوند. در یک طرف این راهرو چندین حجره و در سوی دیگر چهار اتاق قرار دارد. در دو انتهای راهرو پلکان‌هایی تعبیه شده است که به طبقه فوقانی یعنی محل تالار آینه ختم می‌شود.
ورودی اصلی بنا در وسط ضلع شمالی حدود ۲۲۰ سانتی‌متر عرض دارد و سقف آن با قوس کلیل پوشیده شده است. در دو سوی ورودی آیینه خانه مفخم بجنورد چهار مناره به قطر حدود ۱۰۵ سانتی‌متر و ارتفاع بیش از ۱۰ متر وجود دارد که تمام بدنه آن‌ها مزین به کاشی‌های فیروزه‌ای، لاجوردی و نیز کاشی‌های سیاه، سفید و زرد است. دو مناره وسطی که درست در طرفین ورودی قرار گرفته‌اند، بلندتر هستند و بر بدنه هر یک ۱۲ بار نام پیامبر به خط کوفی بنایی با طرح‌های هندسی دیده می‌شود.
در حدفاصل مناره‌های ورودی دو طاق نمای نسبتا عمیق وجود دارد که با کاشی‌های هفت رنگ نماسازی شده‌اند. روی این طاق نماها نقوش اسلیمی و یک ترنج هندسی نقش بسته است که در وسط آن جدال بین شیر و اژدها به چشم می‌خورد. در فرهنگ باستانی ایران زمین جدال بین شیر و اژدها سمبلی از جدال بین خیر و شر بوده است. در این تصویر در حالی که اژدها به‌عنوان سمبل شر، شیر را در بر گرفته است، شیر به‌منزله سمبل خیر با فشردن گلوی اژدها، شر را به آستانه نابودی می‌کشاند. در کنار جدال بین خیر و شر، دو تفنگدار در حالی که روی زمین زانو زده‌اند، محل جدال بین شیر و اژدها را نشانه رفته‌اند. این سربازان نیز خود می‌توانند نمادی از خیر و شر باشند که با هم در جنگ هستند. در زیر این قسمت طاقی وجود دارد که در ورودی را در میان گرفته است و شامل کاشی‌کاری‌هایی به رنگ زرد، فیروزه‌ای و لاجوردی می‌شود.
در دو سوی ورودی آیینه خانه مفخم بجنورد نیز نقش دو سرباز مسلح قاجار قرار دارد که به‌طور نمادین همچون دو نگهبان همیشه بیدار با چشمانی گشاده پیوسته ورودی و خروجی این ساختمان را کنترل می‌کنند.
در قسمت فوقانی نمای اصلی یک تاج نیم‌دایره‌ای وجود دارد که نسبت به دو تاج نیم‌دایره‌ای بین مناره‌ها بسیار بزرگ‌تر به نظر می‌رسد. در وسط نما یک طاق جناقی قرار دارد و در قسمت میانی آن، پنجره‌ای به نام «طارمی» دیده می‌شود که برای تامین نور تالار آینه و ایجاد چشم‌انداز مناسب به فضای بیرون بوده است. تزیینات این طاق محراب‌گونه نیز از کاشی‌کاری با طرح و نقوش اسلیمی تشکیل می‌شود.
بین قسمت فوقانی و میانی نما دو ردیف کاشی هفت‌رنگ نصب شده که به‌طور کلی در معماری این دوره رسم بر این بوده است که نام معمار و بانی بنا در قسمت بالای ورودی به‌صورت کاشی‌کاری ثبت شود. در اینجا نیز کتیبه‌ای وجود داشته است که محدوده حکومتی سردار مفخم و همین طور نام بانی بنا در آن نقش بسته بود؛ اما در دوره پهلوی به دستور رضا شاه این کتیبه از سردر بنا جدا شد و به‌جای آن کاشی‌کاری فعلی قرار گرفت.
طبقه دوم
طبقه دوم شامل چهار اتاق و تالار آیینه می‌شود. درهای این طبقه از جنس چوب صندل هستند که با استخوان تزیین شده‌اند. سقف‌ها به‌صورت مشبک چوبی ساخته شده است که این خود از شاخصه‌های معماری عصر قاجار به حساب می‌آید. سقف بنا دو پوششه بوده که شیروانی آن قبلا از جنس سفال و هم‌اکنون از ورق گالوانیزه است.
تالار آینه
تالار آینه‌خانه یکی از اتاق‌های فوقانی عمارت آینه‌خانه است و از تالاری به ابعاد ۳ × ۸ متر تشکیل می‌شود که روی تمام دیوارها و سقف آن می‌توان طرح‌های زیبای آینه‌کاری را مشاهده کرد. این تالار به‌عنوان فضای اداری و دیوانی جهت ملاقات‌های رسمی سردار مفخم و برپایی مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال مطرح قاجار به کار می‌رفت.
از نکات قابل‌توجه تالار آیینه، وجود تصاویر ۱۳۴ تن از شخصیت‌های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار و همچنین سران حکومتی کشورهای همجوار است که شاخص‌ترین آن‌ها شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمدخان، فتحعلی شاه و کریم‌خان زند هستند. این تصاویر که در قسمت گیلویی زیر سقف نصب شده‌اند، گویی تاریخچه فعالیت‌های سیاسی انجام‌شده در این بنا را مرور می‌کنند. در تزیین تالار از ۱۷ طرح مختلف استفاده شده است که شامل نقش چلچراغ، مقرنس، نمای بیرون عمارت، نقوش اسلیمی گیاهی، هندسی و… می‌شود. در ازاره تالار، سنگ مرمر مرغوب به کار رفته و بلافاصله از بالای آن آینه‌کاری شروع شده و تمام بدنه و سقف تالار را در بر گرفته است.
حیاط
در داخل حیاط سنگ‌فرش زیبا، درختان و فضای سبز، کار شده است. همچنین صندلی‌های متعددی در زیر درختان وجود دارد تا به‌راحتی به تماشای این عمارت بنشینید.
تزیینات عمارت
علاوه بر تزیینات ورودی عمارت آیینه خانه مفخم و تالار آینه آن، متمرکزترین تزیینات مجموعه را می‌توان کاشی‌کاری نمای جنوبی عمارت مفخم دانست. سراسر نمای ضلع جنوبی، از بالای ستون‌های ایوان طبقه پایین تا زیر سقف طبقه دوم و حتی ساقه‌های ستون‌های ایوان فوقانی با کاشی‌کاری معرق، معقلی و کاشی‌های هفت رنگ با ابعاد خشتی تزیین شده‌اند. جالب است که نقوش روی کاشی‌های هر ستون، لچکی‌ها و قاب‌های روی هر چشمه طاق در طبقه فوقانی، طرحی نو دارند و از تکرار نقوش و طرح‌ها پرهیز شده تا نمایی رنگارنگ و متنوع ایجاد شود. دو ستونی که پایه‌های چشمه طاق مرکزی بر آن‌ها استوار است با کاشی‌های معرق تزیین شده‌اند؛ ولی ستون‌ها و نیم‌ستون‌های طرفین آن کاشی‌کاری معقلی دارند.
چشم‌نوازترین تزیینات، در چشمه طاق بزرگ مرکزی، در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضایی مثلثی‌شکل دیده می‌شود. در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچک‌ها ایجاد شده که به‌نوعی تداعی‌کننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی در طاق بستان است و در عین حال تاثیرپذیری از شمایل‌نگاری در هنر اروپایی را نشان می‌دهد. بر بالای این طاق و در وسط سنتوری مثلثی مرکز، نقش شیر و خورشید به رنگ زرد بر کاشی‌های هفت رنگ تصویر شده است.
موزه های عمارت
موزه اسناد و نسخ خطی: در موزه اسناد و نسخ خطی آیینه خانه مفخم علاوه بر اسناد خطی که شامل فرمان‌ها، صلح‌نامه‌ها، مبایعه‌نامه‌ها، اسناد دیوانی، مکاتبات و نامه‌های شخصی است، عکس‌های تاریخی نیز نگهداری می‌شود که قدمت برخی از آن‌ها به دوره صفویه می‌رسد. در کنار کتاب‌ها و دست‌نوشته‌های تاریخی، از اجساد چندهزارساله تا کوزه‌ها و ظروف قدیمی در این موزه در معرض نمایش قرار گرفته است. موزه در زلزله سال ۱۳۹۶ بجنورد آسیب دید؛ اما در ادامه مرمت و ویترین‌های جدیدی به آن اضافه شد.
موزه مردم‌شناسی بجنورد: موزه مردم‌شناسی به فرهنگ اقوام شمال خراسان می‌پردازد. علاوه بر معرفی مشاغل سنتی و نمایش صنایع دستی، در موزه می‌توان با آداب و رسوم مردم این منطقه آشنا شد.
موزه باستان‌شناسی بجنورد: از دیگر موزه های بجنورد در عمارت مفخم، موزه باستان‌شناسی است. این موزه به معرفی و نمایش آثار تاریخی اسلامی، مهر و سکه و اشیای سفال می‌پردازد. پنج بخش اصلی موزه طبق ادوار فرهنگی و گاهنگاری معیار باستان شناختی شامل پیش از تاریخ، تاریخی، اسلامی، سکه و مهر و مرکز سفال می‌شود.
