یلدا بهانه بود، خورشیدم آرزوست

به گزارش هیچ یک  از غروب خورشید در آخرین روزِ پاییزِ امسال تا برآمدن و زایش مجدد آن در سپیده دمِ اولین روزِ زمستان، شبِ یلدا به مدت ۱۳ ساعت و ۴۲ دقیقه و ۲۲ ثانیه سپری خواهد شد تا خورشید پیش از طلوع و باززایی، از برج قوس یا «نیم اسپ» به برج جدی یا «بُزماهی» تحویل داده شود. این لحظه نجومیِ دقیق، منطبق با زمانِ جشنِ «خُرَم روز» است، جشنی که ایرانیان، نخستین روزِ آغازِ زمستان را برابر با اول دی ماهِ گاهشماری ایرانی برگزار می کردند و شبِ پیش از این روز را هم به بهانه رسیدن به نورزایی خورشید جشن می گرفتند.

آنچه امروز از جشنِ تولدِ خورشید و رسیدن به خرم روز برجای مانده، برگزاری هم نشینی در شبِ پیش از خرم روز است که خورشیدِ عالم تاب از دل سیاهی شب زاییده می شود و از آن روز است که خورشید، روز به روز چون نوزادی که تازه از زهدانِ مادر متولد شده، بالنده تر و پرنورتر می شود و این همان لحظه فرخنده ای ست که زمین به پیشواز گرما و نور می رود تا در پناه آن رستنی‌ها بارور شوند و برزگران بکارند و برداشت کنند.

در یک جامعه کشاورزی به طور قطع خرم روز و شب نشینی برای رسیدن به روزی که از آن پس، خورشید پاییدن و بالیدن می گیرد، فرخنده ست. «یلدا» به واقع لذت رسیدن به مقصد است، مسیری که شب می پیماید تا به سپیدی و زایش خورشید برسد.

خرم روز از جشن‌های کهن ایران است و ابوریحان بیرونی در کتاب «آثارالباقیه» می نویسد: ” دی ماه که آن را «خورماه» نیز می گویند، نخستین روزِ آن خرم روز است و این روز و این ماه هر ۲ به نام خدای بزرگ است.”

منابعی چون «زَینِ الاخبار» از گردیزی هم روزِ اول دی را خرم روز نامیده‌اند. به هر روی به قولِ زنده یاد هاشم رضی در کتابِ «گاه شماری و جشن های ایران باستان» اشارات ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه و گردیزی در زین الاخبار، اشاره ای ست به روزِ جشنِ خورشید که انگیزه ای برای یک جشن بزرگ بوده است؛ جشن پیروزی بر بدی، روشنی بر تاریکی و توفیق خورشید که از پنجه تاریکی رها شده و تولد یافته است.”

” طول شب در آخرین شبِ پاییز و نخستین شبِ زمستان، اندکی طولانی تر است، این حالتِ گرچه کوتاه اما مهم بوده است. اهمیت این حالت در این است که در عصر یخبندان و زمانی که اروپا و روسیه فعلی یخبندان بوده است، مردم در عرض های جغرافیایی میانه، جایی که ایران و هند باستان قرار داشته همواره با سرما و بارش برف مواجه بودند و از این رو با برآمدن خورشید در آسمان به دلیل گرم شدن زمین و رشد بهتر رستنی ها متوجه اهمیت خورشید در گذران زندگی شان شده بودند.” مسوول رصدخانه دانشگاه کاشان با بیان این گفته ها به این نکته می پردازد که چگونه از یلدا به پاسداشت خرم روز می رسیم.

ایرج صفایی در ادامه به ایرنا گفت: آرام آرام مردم متوجه ارتباط چرخه و حضور خورشید در آسمان با چرخه فصول شدند و به همین دلیل در بخش‌های بزرگی از ایران و بسیاری از مناطق دنیا که بنیان فرهنگ شان بر اساس کشاورزی بوده، حضور خورشید مهم شده است.

وی افزود: از یکم تیر و «انقلاب تابستانی» حضور خورشید در آسمان کمتر می شود. به این تعبیر که حضور خورشید در آسمان بسته به عرض جغرافیایی که ممکن است ۱۴ یا ۱۵ ساعت باشد، ذره ذره کم می شود و در شبِ یلدا، طولانی ترین زمانِ غیبت خورشید را در طول سال خواهیم داشت.

به روایت صفایی مردم به همین دلیل شب یلدا را بیدار می نشستند و با برگزاری آیین های نمادین چون گستراندن خوانی از خوراکی ها، شب را به صبح می رساندند تا فردا جشن زایش خورشید را برگزار کنند.

صفایی در ادامه گفت: این طولانی‌تر بودن شب یلدا نسبت به شب قبل یا شب بعد، چندان زیاد نیست اما همین مقدارِ نه چندان زیاد، برای همه جالب بوده است.

وی یادآور شد: تغییر روند و مدت حضور خورشید از انقلاب تابستانی تا یلدا کاهشی ست و از این شب به بعد، مدت حضور آن در آسمان تا انقلاب تابستانی بعدی افزایشی ست و این چرخه از همین جهت جالب است.

این پژوهشگر افزود: مردم شب را بیدار و منتظر می ماندند تا خورشید سر بزند و آن زمان، جشنِ زایش خورشید یا رسیدن به خرم روز برگزار می شد. اما بیدار ماندن در شبی که قرار است به جشنِ زایش خورشید برسد، در جامعه بیشتر ماندگار شده است و هر قوم یا بخش هایی از ایران سعی کرده اند چیزهایی از جمله میوه ها و تنقلات خاصی را به شب یلدا مرتبط و آداب خاصی به آن اضافه کنند.

“جامعه کشاورزی در فصل بهار، تابستان و حتی پاییز فعال است اما در اواخر پاییز و زمستان در چهارچوب زندگی کشاورزی و حتی دامپروری خمودگی وجود دارد.” صفایی با این گفته‌ها به ۲ جشن بزرگ ایرانیان یعنی «یلدا» و «سده» در زمستان اشاره دارد.

وی در همین رابطه افزود: ایرانیان حداقل ۲ جشن بسیار جالب در همین دوره یعنی زمستان برگزار می کنند که یکی جشن یلدا و دیگری جشن سده است که خوشبختانه هر ۲ در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند. این جشن‌ها همه را به تحرک وا می دارند که برای یک گردهمایی یا دورهمی آماده شوند، جشنی که به پیشواز گرما و شروعی دوباره در چهارچوب زندگی کشاورزی می رود.

مسوول رصدخانه دانشگاه کاشان، لحظه تحویل خورشید از برج قوس به برج جدی را در امسال، ساعت ۶ و ۴۳ دقیقه و ۲۲ ثانیه خواند و افزود: این لحظه از دیدِ نجومی و افراد بسیار معدودی در ایران می تواند مهم باشد و شاید از نگاه افراد عادی مهم نباشد اما آنچه مسلم است از یک چهارچوب بسیار دقیقِ گاهشماری استفاده می کند که در این گاهشماری دقیق، زمانِ تمامی جشن های ایرانی حتی در رده دوم با زمانِ نجومی منطبق است.

وی در تشریح تقویم یا گاهشماری ایرانی گفت: شروع تقویم ایران با «اعتدال بهاری»، شروع چهارمین ماهِ آن با «انقلاب تابستانی»، شروع هفتمین ماهِ آن با «اعتدال پاییزی» و شروع دهمین ماهِ آن با «انقلاب زمستانی» ست و از این رو تقویم و گاهشماری ایرانی برای کسانی که تقویم و نجوم را می شناسند خارق العاده است.

صفایی تاکید کرد: اینکه در ایران جشن یلدا را بر پایه یک محاسبه نجومی و دقیق برپا می کنیم برای محققانِ گاهشماری قابل توجه است.

وی افزود: اینکه در این بخش از جغرافیای کره زمین به این نتیجه رسیدیم که چنین گاهشماری دقیقی داشته باشیم تا جشن های ایرانی به این اندازه دقیق در نقطه خاصی از زمین، در مدار خورشید اتفاق بیفتد برای بسیاری جالب است چرا که این، یک امر کاملا نجومی اما با کاربرد عام است.

اما در ادامه شاهین سپنتا، پژوهشگر میراث فرهنگی و جشن های ایرانی به ایرنا گفت: ایرانیان شب یلدا را به انگیزه بلندترین شب سال و طولانی بودن شب، جشن نمی گیرند چرا که اساسا شب، سیاهی، تیرگی و ظلمت در فرهنگ ایران پدیده‌های نافرخنده و ناخجسته هستند.

وی افزود: دلیل اصلی اینکه این شب را در کنار یکدیگر تا پگاه به شب نشینی می پردازند این است که غایتِ این شبِ سیاه و بلند، در نهایت سپیده صبح است.

سپنتا با بیان این مصرع از شعر حافظ “صبح صادق ندمد تا شبِ یلدا نرود” گفت: در حقیقت جشن شب چله یا شب یلدا، جشن ولادت خورشید و جشن برآمدن نور، روشنایی و گرما پس از یک شب طولانی و در آغاز یک دوره چهل روزه است که از خرم روز در یکم دی ماه آغاز شده و به جشن سده در دهم بهمن ماه می انجامد و نه بزرگداشت بلندترین شب سال، آنگونه که امروز در نظر عموم متداول شده است.

این پژوهشگر جشن های ایرانی یادآور شد: در گذشته، برای مردمانی که زندگی کشاورزی و وابسته به طبیعت داشتند، برآمدن خورشید و گرم تر شدن زمین در خرم روز و پس از این شب بلند، نوید بخش و امید آفرین بوده است چرا که با گرم شدن زمین، دوباره می توانستند به کشت و کار بپردازند و فعالیت های روزانه خود را از سر گیرند و به پیشواز فصل گرم سال بروند.

 یلدا یکی از جشن‌های بزرگ ایران است که بر بنیان گاهشماری ایرانی قرار دارد. در این جشن، ایرانیان تمام شب را در کنار خانواده و نزدیکان و در کنارِ خوان یلدا به شب نشینی می پردازند تا بلندترین شب سال را به رسیدنِ اولین روزِ زمستان که از آن تاریخ، خورشید مدت زمان بیشتری در آسمان می ماند، برسانند.

این جشن در آذرماه سال ۱۴۰۱ به عنوان نوزدهمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در هفدهمین نشست کمیته پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در پرونده ای مشترک میان ایران و افغانستان ثبت جهانی شد.