۹۰ جمله قصار از امام چهارم(ع) در صحیفه سجادیه آمده است

سیدعلی اصغر حسینی در گفت و گو با خبرنگار معارف هیچ یک  گفت: صحیفه کامله سجادیه، اگر چه به عنوان یک کتاب دعا در میان مسلمانان و شیعیان شناخته می شود اما در میان ۵۴ دعای این کتاب نورانی، جملاتی یافت می شود که همراه با بُعد حکیمانه خویش، نه درخواستی از خدا خواسته و نه مناجاتی را با خدا داشته است؛ جملاتی که می توان از آن ها به عنوان جملات قصار صحیفه سجادیه یاد کرد؛ جملاتی کوتاه که با نگاه حدیثی و به نقل از امام سجاد (ع) می توان از آنها سخن گفت.

وی افزود: در کتاب صحیفه سجادیه ، بیش از ۹۰ عبارت در دعاهای مختلف به ویژه دعاهای اول، دوم، ششم، یازدهم، بیست و نهم ، سی و یکم، سی و هفتم، چهل و دوم، چهل و سوم و دعای چهل و پنجم دیده می شود که می توان از آن به عنوان جملات قصار یاد کرد. البته این نکته را نباید فراموش کرد که آن حضرت در برخی از دعاها، حمدهایی را برای بیان برخی از نعمت ها بیان کرده اند که در اینجا مورد بررسی قرار نمی دهیم. اگر چه این جملات نیز در قالب کلمات قصار قابل بررسی جدی است.

این پژوهشگر حوزه صحیفه سجادیه ادامه داد: با یک بیان ساده و به دور از پیچیدگی های علمی و پژوهشی می توان مناجات را نجوا و گفت و گوی فرد با خدا بدانیم؛ بی آنکه شرط این مناجات خوانی، درخواست حاجتی از خداوند باشد. همچنین می توان دعا را اعلام درخواست از خدا برای رفع حاجتی یا به دست آوردن مطلوبی بدانیم بی آنکه شخص، مناجاتی با خداوند کرده باشد؛ آن چنان که ما در زندگی روزمره، بارها بی آنکه در لحظه دعا، مناجاتی کرده باشیم، از خدا می خواهیم تا یک بیمار را شفا دهد یا حاجتی را اجابت کند.

وی اضافه کرد: در میان منابع روایی نیز تا حدودی می توان کلیدواژه هایی را مناسب با این دو موضوع یافت. به عنوان نمونه استفاده از کلماتی مانند الهی، اللهم یا واژه یا رب می تواند نشانه ای از مناجات بودن و استفاده از کلماتی مانند اسئلک یا اعوذبک می تواند نشانه ای از مناجات یا دعا بودن متن باشد. با این مقدمه بهتر می توانیم تفاوت میان مناجات، دعا و جملات قصار را در صحیفه روشن کنیم.

حسینی افزود: در یک بررسی مقدماتی که قطعا نیاز به تحقیق بیشتر برای احصاء کامل آن وجود دارد، در برخی از دعاهای صحیفه سجادیه، مناجات هایی همراه با بیان اوصافِ خدا بیان شده است؛ بی آنکه به صراحت، درخواستی از خدا وجود داشته باشد. مانند دعای اول صحیفه که بدون هیچ درخواستی از خدا، مناجات با پروردگار و حمد او برای نعمت های مختلف بیان شده است.

وی اضافه کرد: این جملات، شباهت زیادی به بیانات دیگر ائمه (ع) دارد که در مقام خطابه و در بالای منبر بیان می کردند و همه بندهای دعای اول را شامل می شود اما در برخی دیگر از دعاها، تمامی بندهای آن دربرگیرنده درخواست و حاجت از خداست. مانند دعاهای بیستم که به دعای مکارم اخلاق معروف است، دعای سی ام که برای ادای قرض است، دعای چهلم که هر وقت خبر مرگ کسی را می شنیدند، می خواندند یا دعای چهل و یکم که در طلب پرده پوشی و حفظ از گناه آمده است و در این دعاها بلافاصله بعد از ذکر صلوات بر محمد و آل محمد، حاجت های خود را بیان کرده اند.

این کارشناس دینی از بند آخر دعای هجدهم صحیفه سجادیه به عنوان نمونه ای از جملات قصار امام چهارم یاد کرد و گفت: فَغَیْرُ کَثِیرٍ مَا عَاقِبَتُهُ الْفَنَاءُ، وَ غَیْرُ قَلِیلٍ مَا عَاقِبَتُهُ الْبَقَاءُ؛ چیزی که پایانش فنا و نابودی است، بسیار فراوان به حساب نمی‌آید و آنچه عاقبتش همیشگی است، اندک و کم نمی‌باشد

وی افزود: در پنجمین بند از دعای بیست و هشتم می فرماید رَأَیتُ أَنَّ طَلَبَ الْمُحْتَاجِ إِلَی الْمُحْتَاجِ سَفَهٌ مِنْ رَأْیهِ وَ ضَلَّةٌ مِنْ عَقْلِهِ؛ دانستم که حاجت خواستن محتاج از محتاج دیگر از سبک رائی و گمراهی عقل اوست.

حسینی با اشاره به شرح این فقره از دعای امام سجاد(ع) در کتاب حکمت علمی و نظری آیت الله عبدالله جوادی آملی گفت: به گفته علامه جوادی آملی برای اینکه انسان به حکمت برسد، باید از آنچه که به نام سفاهت است، بپرهیزد. سفاهت با حکمت جمع نمی شود و انسان سفیه هرگز حکیم نخواهد شد. حکمت در این است که خود را بشناسد؛ آغاز و انجام هستی را بداند؛ به نیازمندی اش پی ببرد و تنها به آن مبدائی که هم به نیازش علم دارد و هم قدرت رفع نیازش را دارد، تکیه کند و اگر کسی خود را نشناخت و به نیاز خودش پی نبرد که محتاج است و متوجه نشد آن مبدایی که می تواند حاجتش را رفع کند، چه کسی است، او سفیه است. زیرا یا مراجعه نمی کند یا اگر مراجعه کرد، به همانند خود رجوع می کند.

وی افزود: از امام سجاد علیه السلام آن طوری که در صحیفه سجادیه آمده نقل شده است که در دعا عرض می کند خدایا من می دانم که اگر یک انسان محتاجی از انسان دیگر که آن هم مانند این محتاج است، چیزی طلب کند، این از سفاهت فکر او و کم شدن عقل اوست. کسی که از غیر خدا یعنی از غیر غنی، چیزی طلب می کند، سفیه و گمراه است. زیرا آن هم مانند این محتاج است. توانائی حل نیاز محتاج دیگر را نخواهد داشت.

این پژوهشگر مذهبی با اشاره به بندهای پنجم تا هفتم دعای ششم صحیفه گفت: امام سجاد (ع) در این دعا، ویژگی های روز و شب را اینگونه بر می شمارد فَخَلَقَ لَهُمُ اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ مِنْ حَرَکَاتِ التَّعَبِ وَ نَهَضَاتِ النَّصَبِ؛ پس شب را برای بندگان آفرید تا در آن از حرکات خستگی‌آور و برپا ایستادن‌های رِنج‌آور بیاسایند. وَ جَعَلَهُ لِبَاساً لِیَلْبَسُوا مِنْ رَاحَتِهِ وَ مَنَامِهِ؛ و آن را پوششی قرار داد تا از آسایش و خوابش بهره‌مند شوند. فَیَکُونَ ذَلِکَ لَهُمْ جَمَاماً وَ قُوَّةً وَ لِیَنَالُوا بِهِ لَذَّةً وَ شَهْوَةً؛ و نهایتاً از برکت نعمت شب، پیمانۀ وجودشان از نشاط و نیرو لبریز شود و به وسیلۀ آن به لذّت و کام دل رسند. وَ خَلَقَ لَهُمُ النَّهَارَ مُبْصِراً لِیَبْتَغُوا فِیهِ مِنْ فَضْلِهِ؛ و روز را برای بندگان روشنی‌بخش آفرید تا در آن به طلب فضل و احسانش برآیند.

وی افزود: آنگاه امام فرمود وَ لِیَتَسَبَّبُوا إِلَی رِزْقِهِ ، وَ یَسْرَحُوا فِی أَرْضِهِ ، طَلَباً لِمَا فِیهِ نَیْلُ الْعَاجِلِ مِنْ دُنْیَاهُمْ وَ دَرَکُ الآْجِلِ فِی أُخْرَاهُمْ؛ و آن را وسیله و ابزاری برای رسیدن به رزق و روزیش قرار دهند و در زمین او از پی به دست آوردن آنچه در آن سود بدون تأخیر و سریع دنیای آنهاست و نیز رسیدن به منفعت دائمی آخرتشان به راه افتند. بِکُلِّ ذَلِکَ یُصْلِحُ شَأْنَهُمْ ، وَ یَبْلُو أَخْبَارَهُمْ ، وَ یَنْظُرُ کَیْفَ هُمْ فِی أَوْقَاتِ طَاعَتِهِ ، وَ مَنَازِلِ فُرُوضِهِ ، وَ مَوَاقِعِ أَحْکَامِهِ؛ به تمام این امور کارشان را اصلاح می‌کند و کردارشان را می‌آزماید و می‌نگرد که در اوقات طاعتش و جایگاه‌های واجباتش و موارد احکامش چگونه‌اند. لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا ، وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی؛ تا کسانی را که بد کردند، به خاطر کار زشتشان، کیفر دهد و آنان را که خوبی کردند، با بهشت پاداش بخشد.

حسینی گفت: از دیگر نکات قابل توجه در صحیفه سجادیه، تاکید بر مخاطب قرار دادن آفریدگان خداوند است. مثلا در بندهای اول تا سوم دعای چهل و سوم که به عنوان دعا هنگام رویت هلال شناخته می شود، حضرت، ماه را مخاطب خود قرار می دهد تا با شمردن ویژگی های آن، به تشریح خلقت خدا در خلقت آن بپردازد.

وی افزود: در دعای چهل و پنجم نیز که به عنوان دعای وداع با ماه مبارک رمضان معرفی می شود، امام سجاد (ع) از فقره ۲۲ تا ۴۴، با مخاطب قرار دادن ماه مبارک رمضان، به تشریح ویژگی های این ماه و شب قدر می پردازد، همانگونه که در بند دوم دعای ششم با توصیف روز بر شاهد بودن آن بر اعمال و رفتار ما تاکید دارند و می فرماید وَ هَذَا یوْمٌ حَادِثٌ جَدِیدٌ، وَ هُوَ عَلَینَا شَاهِدٌ عَتِیدٌ، إِنْ أَحْسَنَّا وَدَّعَنَا بِحَمْدٍ، وَ إِنْ أَسَأْنَا فَارَقَنَا بِذَمٍّ؛ امروز روزی جدید است و او بر ما شاهدی حاضر است. اگر خوبی کنیم ما را سپاس گویان ترک کند و اگر بدی کنیم نکوهش‌کنان از ما جدا شود. روشن است که اگر شخصی، چیزی و یا روزی می توانند شاهد، سپاس گو، وداع کننده یا مذمت کننده ما باشد، حتما صاحب شعور و درک مناسب برای این کارهاست؛ همانگونه که آیات و روایات به آن تاکید شده است.