مسجد کبود تبریز؛ فیروزه جهان اسلام
مسجد کبود تبریز از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی در استان آذربایجان شرقی است. این بنای تاریخی در تبریز، مورد توجه بسیاری از علاقه‌مندان هنر معماری در جهان قرار دارد. در این مسجد می‌توان هنر دست معماران ایرانی را مشاهده کرد.
گروه هیچ یک زندگی – در میان آثار به‌جای مانده از دوران تاریخی گذشته در ایران، مساجد تاریخی از برجسته‌ترین نمونه آثار هستند. با بررسی و دقت در نشانه‌های تاریخی به جا مانده در این مساجد، می‌توان اطلاعات قابل‌توجهی از فرهنگ و تفکر حاکمان اسلامی در ایران به دست آورد. مساجد در گذشته جایگاهی فراتر از کاربرد امروزی‌شان داشته‌اند و در مساجد تاریخی ایران، نشانه‌های قابل تامل از آثار هنری وجود دارند که سبب علاقه‌مندی بیشتر گردشگران به بازدید از این بناها می‌شوند. مسجد کبود نیز با معماری زیبا و تزیینات داخلی‌اش، از جمله زیباترین مساجد تاریخی در ایران است.
اگر به بازدید از بناهای تاریخی اسلامی علاقه دارید و ساکن تبریز هستید یا قصد سفر به این شهر را دارید، حتما از مسجد کبود بازدید کنید. در این گزارش ما به معرفی مسجد کبود می‌پردازیم و از زیبایی‌های بنا و تزیینات داخلی این مسجد برایتان می‌گوییم.
معرفی مسجد کبود تبریز
از برجسته‌ترین جاهای دیدنی تبریز، مسجد کبود در این شهر است. مسجد کبود تبریز با معماری بسیار زیبا و منحصربه‌فردش، متعلق به قرن نهم هجری قمری و باقی مانده از دوران پادشاهی قراقویونلوها است و در یکی از کهن‌ترین و تاریخی‌ترین محله‌های شهر تبریز قرار دارد.
گرچه تبریز پایتخت فرمانروایی قراقویونلوها بوده است، مسجد کبود تنها اثر تاریخی باقی مانده از این دوره تاریخی در تبریز به شمار می‌رود. این بنا را به دستور سلطان جهانشاه، فرمانروای مقتدر قراقویونلوها ساخته‌اند. با دقت در جزئیات بنا و نگاره‌های داخل مسجد کبود، می‌توان بخشی از هویت، تاریخ و تمدن اسلام در تبریز کهن را دید. مسجد کبود یکی از چهار مسجد تزیین شده با کاشی‌کاری‌های آبی در جهان به شمار می‌رود. نام مسجد کبود نیز بر اساس رنگ نمای این بنا انتخاب شده است.
معماری زیبای مسجد کبود را می‌توان نمونه‌ای قابل‌توجه از معماری اسلامی ایران دانست. کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی، نقش و نگارهای اسلیمی و طراحی نوین هندسی، از خصوصیات برجسته در معماری مسجد کبود هستند. این بنا در گذشته کاربری گسترده‌تری داشته و با وجود آسیب‌های فراوان در طول سالیان دراز، هم‌چنان شکوه و زیبایی خود را حفظ کرده است. علاقه‌مندان به بناهای تاریخی اسلامی، از مسجد کبود با عنوان «نگین فیروزه بناهای اسلامی» یاد می‌کنند.
در گذشته مسجد کبود را با نام‌های دیگری مانند «گوی مسجد»، «مسجد شاه جهان» و «عمارت مظفریه» می‌شناختند. عنوان عمارت مظفریه از این‌رو است که در گذشته مسجد کبود بخشی از مجموعه‌ای بزرگ با کاربری‌های متفاوت بوده است. آرامگاه سلطان جهانشاه و نزدیکانش نیز در انتهای شبستان و در سرداب مسجد، این مطلب را تایید می‌کند؛ گرچه امروزه این قبرها خالی هستند. به همین دلیل این مسجد را با نام مسجد جهانشاه نیز می‌شناختند. نام مسجد کبود تبریز در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تاریخچه مسجد کبود تبریز
مسجد کبود تبریز قدمتی ۶۰۰ ساله دارد. این مسجد که در اصل بخشی از عمارت وسیع مظفریه بوده است، در زمان حکومت سلطان ابوالمظفر جهانشاه، قدرتمندترین پادشاه دوره قراقویونلوها در سال ۸۷۰ هجری قمری و ۸۴۵ هجری شمسی در تبریز و به دستور او ساخته شد. بنا بر روایت‌های تاریخی موجود، همسر جهانشاه، «جان بی گم خاتون» یا «صالحه» دختر او، نقش موثری در ساخت مسجد کبود داشته‌اند. سال ساخت مسجد کبود بر کتیبه‌ای در سردر ورودی مسجد به چشم می‌خورد؛ اما بنا بر شواهد موجود، مورخان این تاریخ را متعلق به زمان پایان ساخت کاشی‌کاری‌های مسجد می‌دانند و به این ترتیب می‌توان زمان ساخت مسجد کبود را کمی قبل از این تاریخ دانست. برخی از مورخان مدت زمان ساخت این مسجد را نزدیک به ۳۰ سال تخمین می‌زنند.
ظرافت معماری و تزیینات منحصربه‌فرد مسجد کبود، این بنای تاریخی را به یکی از زیباترین مساجد تاریخی در جهان تبدیل کرده است. هماهنگی رنگ‌ها در نمای بیرونی و تزیینات داخل مسجد نیز از خصوصیات برجسته مسجد کبود به شمار می‌روند.
مسجد کبود در زمان ساخت، بخشی از مجموعه‌ای با کاربری گسترده بوده است. در قسمت انتهایی شبستان و در سرداب مسجد، مقبره‌هایی برای سلطان جهانشاه و خانواده‌اش ساخته بودند؛ گرچه امروزه این مقبره‌ها خالی هستند. از بخش‌های دیگر مسجد کبود در گذشته می‌توان به صحن، خانقاه و کتابخانه اشاره کرد. متاسفانه امروزه این بخش‌ها از میان رفته‌اند.
در زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری، یعنی در حدود ۳۰۰ سال پیش، بخش‌های زیادی از مسجد کبود آسیب دید. پس از زلزله، گنبدهای مسجد نیز ریختند و جز سردر ورودی و پایه‌های مسجد، بخش دیگری باقی نماند. از سال ۱۳۱۸ هجری شمسی کار ترمیم گنبدها و بخش‌های دیگر مسجد کبود آغاز شد. بازسازی بنا تا سال ۱۳۵۵ ادامه داشت و نوسازی تزیینات داخلی و کاشی‌کاری‌های خارجی هم‌چنان ادامه دارد. معمار برجسته ایرانی، رضا معماران، مرمت مسجد کبود را انجام داده است.
مسجد کبود کجاست؟
مسجد کبود از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی است و در شهر تبریز قرار دارد. این مسجد در خیابان امام خمینی تبریز در جوار بناهای تاریخی متعددی قرار گرفته است. برای دسترسی به مسجد کبود، ابتدا باید به تبریز بروید. خیابان امام خمینی در مرکز شهر تبریز قرار دارد و برای رسیدن به مسجد کبود، کافی است خود را به میدان ساعت یا میدان شهید بهشتی برسانید. مسجد کبود در حدفاصل بین میدان شهید بهشتی تا میدان ساعت در سمت راست خیابان و جنب پارک خاقانی، از پارک های مشهور تبریز، قرار دارد.
آدرس مسجد کبود تبریز: تبریز، خیابان امام خمینی، نرسیده به میدان ساعت، جنب پارک خاقانی
معماری مسجد کبود تبریز
مسجد کبود تبریز یکی از شاهکارهای معماری ایرانیان در قرن نهم هجری به شمار می‌رود. همان طور که پیش‌تر نیز گفتیم، بنای مسجد کبود در گذشته بخشی از مجموعه‌ای گسترده بوده است که در بعضی منابع تاریخی از آن با عنوان «عمارت مظفریه» یاد کرده‌اند. در عمارت مظفریه سبک معماری، معماری آذری بود و مسجد، خانقاه، صحن، کتابخانه و مقبره‌هایی ساخته بودند.
به‌لحاظ معماری بنا و تزیینات، می‌توان مسجد کبود را با مسجد گوهرشاد در مشهد قیاس کرد؛ زیرا هر دو این بناها به یک دوره تاریخی تعلق دارند. در ساخت بنای مسجد کبود به‌شکل آب و هوایی منطقه توجه کرده‌اند و به همین دلیل بنای مسجد کبود تطابق کامل با اقلیم تبریز دارد و در تمام فصل‌های سال، صحن و شبستان مسجد قابل استفاده هستند.
بیشتر قسمت‌های بنای مسجد کبود با آجر ساخته شده و در قسمت‌هایی نیز از سنگ مرمر استفاده شده است. آجرهای بنا با گچ بندکشی شده‌اند و بنای اصلی چهارگوش و مربعی شکل است. وسط صحن مربع شکل مسجد نیز یک حوض وجود دارد و دو طرف صحن، شبستان‌ها قرار گرفته‌اند. در کل بنا، تلفیقی از آجر و کاشی‌کاری معرق به چشم می‌خورد و در سطوح خارجی طراحی‌های پر نقش و نگار دیده می‌شود.
بنای اصلی مسجد درست مقابل صحن و رو به قبله قرار گرفته است. ستون‌های مسجد با یکدیگر فاصله‌هایی ۱۲ متری دارند و این پایه‌ها در چهار سوی سقف دیده می‌شوند. گنبد آجری بالای سقف مسجد بعد از زلزله تخریب شد و اثری از گنبد قدیمی وجود ندارد. در صحن اصلی راه پله‌هایی دیده می‌شوند که به ایوان‌های مشرف بر صحن می‌رسند. تحمل وزن گنبد عظیم مسجد به‌وسیله پایه‌های چهار طرف صحن، از برجسته‌ترین نکات معماری مسجد کبود در زمان ساخت آن در قرن نهم بوده است. در سفرنامه‌های قدیمی، از گنبد کوچک‌تری داخل بنای مسجد و بین گنبد اصلی تا مقبره‌ها یاد شده، که بسیار از گنبد اصلی زیباتر بوده و روی صحن کوچکی قرار داشته است.
در گنبد کوچک‌تر مسجد کبود، از داخل دری مرمرین تعبیه کرده بودند که بعدها مفقود شده است. این گنبد کوچک را برای بخش مقبره‌ها در انتهای مسجد ساخته بودند. تمام جزئیات بنا در قسمت‌های از بین رفته مسجد کبود، از روی اسناد به جا مانده از طراحی این بنا به دست آمده‌اند. تصاویر به دست آمده از نقاشی مطراقچی از حدود سال‌های ۹۴۰ تا ۹۴۲ هجری قمری و حدود سال‌های ۱۵۳۳ تا ۱۵۳۶ میلادی و طراحی شاردن فرانسوی در حدود سال‌های ۱۰۸۴ هجری قمری و ۱۶۷۳ میلادی، اطلاعات مفیدی از معماری و موقعیت ساخت این بنا ارائه کرده‌اند.
امروزه بخش‌های اصلی بنای مسجد مرمت شده‌اند و می‌توان شکوه و عظمت مسجد کبود را هم‌چنان با قدم گذاشتن به داخل آن احساس کرد. سردر ورودی مسجد کبود نیز بسیار زیبا طراحی شده و تحسین معماران جهانی را برانگیخته است. کاشی‌های لاجوردی در قسمت‌های مختلف مسجد دیده می‌شوند و شکل بیشتر آن‌ها شش‌ضلعی است. عظمت معماری مسجد کبود توجه گردشگران و معماران داخلی و خارجی را جلب می‌کند.
تزیینات مسجد کبود تبریز
برجسته‌ترین تزیین داخلی در مسجد کبود تبریز، کاشی‌کاری فیروزه‌ای است. بیشتر کاشی‌های مسجد کبود شکل هشت‌ضلعی دارند؛ اما در میان آن‌ها اشکال دیگر نیز دیده می‌شود. داخل مسجد کبود نیز سنگ‌های فیروزه‌ای به چشم می‌خورند و سقف با آب طلا نقاشی شده است.
از آثار به جا مانده در بنای شبستان، می‌توان به استفاده از سنگ مرمر در زمان ساخت بنا در کف شبستان پی برد. ستون‌های باقی مانده در شبستان، موازی هم قرار گرفته‌اند و آثار به جا مانده داخل گنبدها، استفاده از آجر در ساخت بنا را به شیوه معماری آذری نشان می‌دهند.
صحن وسیع مسجد در گذشته محل قرار گرفتن مدرسه، حمام، خانقاه و کتابخانه بوده است. محراب مسجد از کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌ای منقش به آیات قرآن پوشیده شده، گرچه قسمت‌های زیادی از تزیینات محراب امروزه از بین رفته است. در بخش‌های مختلف مسجد، روی کاشی‌های لاجوردی و کتیبه‌ها، خطاطی‌های زیبای ثلث، نستعلیق و نسخ به چشم می‌خورند. طراحی‌های هندسی و اسلیمی نیز بر دیوارها نقش بسته‌اند. با وجود خطاطی‌های زیبا، از برجسته‌ترین خصوصیات طراحی داخلی بنا، می‌توان به استفاده از تصاویر و طرح‌های رنگی به‌جای خطاطی بر کتیبه‌های طولانی اشاره کرد.
خطاطی روی کتیبه‌ها توسط خوشنویس مشهور قرن نهم، «نعمه اله البواب» انجام شده و معماری بنا زیر نظر «عز الدین قاپوچی» صورت گرفته است. کتیبه کاشی‌کاری شده در سردر ورودی مسجد، تاریخ ساخت مسجد را در سال ۸۷۰ هجری قمری بیان می‌کند؛ اما بنا بر نظر کارشناسان، این تاریخ مربوط به زمان اتمام تزیینات داخلی و کاشی‌کاری‌های مسجد است.
محوطه ورودی مسجد نیز پوشیده شده از گل‌های زیبا و کاشی‌های فیروزه‌ای است. سردر ورودی مسجد سند شناسنامه بنا به شمار می‌رود. تکه‌هایی از کاشی‌های این سردر در طول زمان از بین رفته‌اند یا مفقود شده‌اند؛ اما هنوز کتیبه ورودی وجود دارد و نام عمارت مظفریه روی آن دیده می‌شود. نام خطاط و طراح داخلی مسجد نیز بر این کتیبه حک شده است.
دورتادور بنای مسجد نیز کتیبه‌ای دیده می‌شود که روی آن سوره فتح و شرح پیروزی‌های قراقویونلوها نوشته شده است. نام پادشاه قدرتمند قراقویونلوها، سلطان جهانشاه و دستور به ساخت این بنا توسط او نیز بر کتیبه‌ای در مسجد کبود دیده می‌شود. این کتیبه در گذشته با طلا پوشیده شده بود که پس از زلزله‌ها و نابودی بخش‌هایی از بنا، به سرقت رفته است. ساخت مسجد کبود و عمارت مظفریه با ظرافت‌های بالای معماری و تزیینات برجسته داخلی، نشان از شکوه و اقتدار سلطان جهانشاه در گذشته دارد و انتخاب سوره فتح در کتیبه‌های اطراف مسجد نیز، به همین جهت بوده است.
گنبد مسجد وسط شبستان قرار داشته و معماری هوشمندانه مسجد با توجه به اقلیم سردسیر تبریز، در هر زمانی از سال استفاده از صحن و شبستان مسجد را ممکن می‌کرده است. گنجه‌های کوچک پایین ستون‌ها را برای نگهداری از کفش‌ها تعبیه کرده بودند. حوض میان صحن نیز به‌منظور وضو گرفتن نمازگزاران قرار گرفته بود.
گنبد اولیه مسجد که در زلزله ویران شد، امروزه با گنبد جدید بازسازی شده جایگزین شده است و در محل محراب اول نیز درگاهی قرار داده‌اند و در حال حاضر، عبور و مرور از این قسمت صورت می‌گیرد. با ورود به مسجد، مستقیم به صحن وارد می‌شوید و دور تا دورتان را شبستان فرا می‌گیرد. مسجد کبود میانسرا ندارد و از این نظر با دیگر مساجد اسلامی ساخته شده در ایران در دوره‌های گذشته متفاوت است.
کف مسجد در گذشته براق بوده که نشان‌دهنده پوشش کاشی‌کاری یا سنگ مرمر است. رواق‌های پیوسته در امتداد شبستان قرار دارند و از سه طرف به طاق نماها می‌رسند. در سقف و زیر گنبد تقارن دیده می‌شود که با وجود ابزار محدود در زمان ساخت این بنا، جالب‌توجه به نظر می‌رسد. در سرداب‌ها نیز دو مقبره حفر شده‌اند که با وجود روایت‌هایی مبنی بر دفن جهانشاه و همسرش در این مقبره‌ها، امروزه خالی هستند.
زیبایی مسجد کبود و رنگ کاشی‌ها باعث شده است تا این مسجد را با لقب «فیروزه جهان اسلام» بشناسند. گرچه در طول سالیان دراز، صدمه‌های جبران ناپذیر به بنای مسجد وارد شده و از عمارت مظفریه نیز چیزی باقی نمانده است؛ اما با ورود به مسجد می‌توانید از تماشای باقی مانده کاشی‌کاری‌ها و تزیینات داخلی، به عظمت و شکوه این بنا در گذشته پی ببرید.
دیدنی‌های اطراف مسجد کبود تبریز
شهر تبریز از کهن‌ترین شهرهای ایران است که در دوره‌هایی از تاریخ، پایتخت حاکمان ایران بوده است. اگر برای بازدید از مسجد کبود به تبریز سفر کردید، می‌توانید از دیدنی های تبریز در نزدیکی مسجد کبود نیز دیدن کنید.
مسجد کبود در یکی از تاریخی‌ترین خیابان‌های تبریز قرار دارد که این خیابان دسترسی مناسبی به دیگر بناهای تاریخی تبریز دارد. خیابان امام خمینی یکی از مهم‌ترین خیابان‌های تبریز در مرکز شهر به شمار می‌آید و از یک سو به میدان ساعت می‌رسد. این میدان در مقابل شهرداری تبریز قرار گرفته است و با نام میدان شهرداری نیز شناخته می‌شود. ساعت نصب شده در این میدان بیش از ۸۰ سال قدمت دارد و بسیاری از گردشگران در سفر به تبریز از این ساعت نصب شده بر ساختمان کاخ شهرداری دیدن می‌کنند.
موزه آذربایجان از دیگر جاذبه‌های تاریخی در خیابان امام خمینی تبریز است که در جوار مسجد کبود قرار دارد. این موزه را به‌دلیل آثار برجسته تاریخی و هنری متعلق به دوران پیش از اسلام و دوران اسلامی، پس از موزه ملی ایران، بزرگ‌ترین موزه باستان‌شناسی در ایران می‌دانند. موزه آذربایجان فاصله کمی تا مسجد کبود دارد و در ضلع غربی این مسجد، نرسیده به میدان ساعت قرار گرفته است.
بازار کبود در ضلع شرقی مسجد کبود واقع شده و یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری تبریز است. با قدم زدن در این بازار ضمن خرید سوغاتی و گشت‌وگذار در بازار، می‌توانید از معماری قدیمی آن لذت ببرید و از مجتمع‌های جدید ساخته شده در بازار نیز دیدن کنید. اگر تمایل به صرف غذاهای سنتی تبریز دارید، رستوران‌ها و غذاخوری‌های موجود در بازار کبود، انتخاب‌های مناسبی هستند.
اطراف مسجد کبود در خیابان امام خمینی و خیابان مقصودیه، خانه‌های تاریخی زیبایی وجود دارند که معماری بنای آن‌ها بسیار جالب‌توجه است. قدمت این خانه‌های تاریخی به دوره قاجار برمی‌گردد و امروزه نام همه آن‌ها در فهرست آثار ملی ایران دیده می‌شود. خانه‌های تاریخی تبریز از زیباترین نمونه‌های خانه‌های تاریخی ایران به شمار می‌روند، که در بازدید از مسجد کبود می‌توانید به این بناها نیز سری بزنید. خانه بهنام (خانه قدکی)، خانه حیدرزاده، خانه نیکدل، خانه گنجه‌ای زاده و خانه سلماسی (موزه سنجش)، خانه‌های تاریخی نزدیک به مسجد کبود هستند.
در حدود دو کیلومتری شمال غربی مسجد کبود و شمال میدان ساعت، مقبره الشعرا قرار دارد که محل دفن پیکرهای بیش از ۴۰۰ تن از ادیبان و شاعران ایرانی است. از آرامگاه خاقانی شروانی و اسدی طوسی تا استاد شهریار در این آرامگاه وجود دارند. در کنار اهمیت مدفن شاعران در مقبره الشعرا، تماشای معماری بنای این آرامگاه نیز خالی از لطف نیست.
