گنبد لیشتر بنایی سلجوقی در کهگیلویه و بویراحمد
یکی از گنبدهای مشهور قرون میانه اسلامی، گنبد لیشتر است که از جاهای دیدنی گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد به شمار می‌رود.
گروه هیچ یک زندگی – گنبد نوعی سازه و اثر معماری است که شباهت بسیار به یک نیم‌کره توخالی دارد. سابقه ساخت گنبدهای مختلف در تاریخ ایران به زمان پیش از تاریخ می‌رسد. این گنبدها در خاورمیانه باستان در ساختمان‌ها و مقبره‌ها به کار می‌رفتند. گنبدهای بسیار زیادی نیز از دوره ساسانی در جنوب غرب ایران برجای مانده است. ساخت گنبد در ایران بعد از اسلام نیز دیده شده است. یکی از گنبدهای مشهور قرون میانه اسلامی، گنبد لیشتر است که از جاهای دیدنی گچساران به شمار می‌رود و در این نوشتار بررسی می‌شود.
گنبد لیشتر
کارشناسان میراث فرهنگی گنبد لیشتر گچساران را مربوط به سده هفتم و هشتم ه.ق می‌دانند. این گنبد زیبا از دیدنی های استان کهگیلویه و بویراحمد است و در فاصله ۳۰ کیلومتری غرب شهرستان گچساران، و در راه ارتباطی قدیم گچساران، جاده دوگنبدان به بهبهان، در دشت لیشتر قرار دارد. سابقه گنبد لیشتر به احتمال بسیار به دوران حاکمیت تیموریان می‌رسد. این بنا که از آثار زیبای این دوره است، از دل تمدن و معماری عصر خود سربر آورده و نشان از معماری پیشرفته و هنرمندانه معماران این عصر دارد.
این اثر معماری ماندگار در ۱۶ آذر ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۹۳۵ به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران، ثبت ملی شد. گنبد لیشتر نام خود را از دهستانی که در آن واقع شده، گرفته است. دهستان لیشتر که از توابع بخش مرکزی گچساران است، بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵ جمعیتی حدود ۸۲۴۱ نفر داشته است. دهستان لیشتر به مرکزیت روستای عرب‌ها، دارای ۵۳ روستا است که گنبد لیشتر شاخص‌ترین اثر تاریخی آن است که در نزدیکی روستای عرب‌ها (علی‌آباد) قرار دارد. فاصله گنبد لیشتر تا شهر گچساران حدود ۲۰ کیلومتر است.
معماری گنبد لیشتر
گنبد لیشتر از بناهای قرن هشتم است که معماری آن به شکل گنبدی مخروطی به شیوه پلکانی روی یک تپه مصنوعی ساخته شده است. برای ساخت بنای گنبد، محوطه‌ای با ابعاد ۳۵ در ۳۰ متر با ارتفاعی بالاتر از دشت مجاور را تسطیح و روی آن شالوده بنا را شکل داده‌اند. بنای گنبد، مربعی شکل است که به‌وسیله فیل‌پوش‌ها به هشت ضلعی و سپس به گنبد مخروطی پلکانی تبدیل شده است.
فضای داخل آن با طرح‌های بسیار زیبای هندسی ساخته شده و با تزییناتی نظیر مقرنس به شکل لانه زنبور مزین شده است. چینش هنرمندانه سنگ‌ها و مهندسی بی‌نظیر این گنبد، آن را تبدیل به گنبدی ماندگار در اعصار و دوران‌ها تا به امروز کرده است. قسمت بالای گنبد همانند کلاه‌خود جنگی سربازان است و بادهای گرم و تند با برخورد به این گنبد رام و آرام مسیر تفرج خود را پیش می‌گیرند. این معماری و تزیینات خاص و زیبا، گنبد لیشتر را به یکی از اماکن پربازدید مبدل کرده است.
کارکرد گنبد لیشتر
مردم دهستان لیشتر بر این عقیده‌اند که بنای گنبد در ابتدا یک امام‌زاده بوده که گاوبه نیز در کتاب ارجان و کهکیلویه به آن اشاره کرده و از آن با نام امام‌زاده حبیب‌الله نام برده است. به‌طور دقیق مشخص نیست که کارکرد این گنبد هنرمندانه و زیبا چه بوده است. سند کامل و دقیقی در مورد کارکرد اصلی این بنا در دست نیست که به‌طور واضح اثبات کند که گنبد لیشتر برای چه منظوری ساخته شده است.
طبق دیگر آثار بازمانده از دوره تیموری و موقعیت قرار گرفتن گنبد می‌توان احتمالاتی در این مورد در نظر گرفت. بنابراین ممکن است بنا به منظور راهنمای راه‌های اصلی برای سهولت تشخیص مسافران ساخته شده باشد. احتمال دیگر این است که این گنبد روی قبر یکی از بزرگان یا نام‌آوران عصر تیموری بنا شده باشد، چون دقت در آثار معماری قرن ۷ و ۸ نشان می‌دهد که چنین بناهایی روی قبر سلاطین و بزرگان این دوره دیده شده است. برخی نیز مثل اهالی دهستان لیشتر بر این عقیده‌اند که گنبد لیشتر در ابتدا یک امام‌زاده بوده و سپس تبدیل به این بنا شده است.
این گنبد که نشان‌دهنده عمق هنر و معماری قرن هشتم است، از مصالحی مستحکم ساخته شده است. استحکام مصالح بنا سبب شده است که بنا با وجود گذشت سالیان بسیار، آسیب خاص و جدی را متحمل نشود. گنبد لیشتر گچساران در اثر گذشت زمان و وجود عوامل فرسایش، دچار آسیب جزیی شد و برخی قسمت‌های آن دچار شکاف شد.
میراث فرهنگی شهر گچساران در سال‌های اخیر به تعمیر این بنا همت گماشت و بنا را در سال ۱۳۹۴ مرمت کرد. گنبد لیشتر هر ساله به‌ویژه در ایام تعطیل اوایل فصل بهار، مملو از گردشگران و علاقه‌مندان به آثار تاریخی و قدیمی می‌شود. این بنا یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی گچساران محسوب می‌شود که گردشگرانی که به این شهر سفر می‌کنند، می‌توانند از آن بازدید کنند.
