باغ اکبریه بیرجند؛ نماد نوین معماری اسلامی ایرانی
نام و آوازه باغ‌های ایرانی نه‌تنها در ایران، بلکه در کل دنیا پیچیده است. سبک خاص معماری ایرانی که در ساخت این باغ‌ها به کار گرفته می‌شود، مهم‌ترین وجه تمایز این باغ‌ها از هر باغ دیگری است. یکی از این باغ‌های جهانی، باغ اکبریه بیرجند است.
گروه هیچ یک زندگی – نام و آوازه باغ‌های ایرانی نه‌تنها در ایران، بلکه در کل دنیا پیچیده است. سبک خاص معماری ایرانی که در ساخت این باغ‌ها به کار گرفته می‌شود، مهم‌ترین وجه تمایز این باغ‌ها از هر باغ دیگری است. ما در ایران باغ‌های ایرانی خاص و ارزشمندی داریم که برخی از آن‌ها به جهت اهمیت و قدمت تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارند. یکی از این باغ‌های جهانی، باغ اکبریه از جاهای دیدنی بیرجند است که ما در ادامه قصد معرفی آن را داریم؛ پس با ما همراه باشید.
باغ اکبریه کجاست؟
آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، بلوار معلم، میدان موزه، خیابان خیام شرقی
مسیر دسترسی
باغ اکبریه در جنوب شرق بیرجند قرار دارد و خوشبختانه از نظر مسیر دسترسی به دردسر نخواهید افتاد. برای دسترسی به این باغ می‌توانید از خودروی شخصی یا وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید.
خودروی شخصی: با استفاده از خودروی شخصی باید از طریق بلوار معلم خود را به میدان موزه برسانید. اگر از شمال شهر وارد مسیر بلوار معلم شدید، باید نرسیده به میدان موزه سمت چپ بپیچید و وارد خیابان خیام شرقی شوید. اگر از جنوب خیابان معلم به‌سمت باغ حرکت کنید، باید بعد از میدان موزه، به‌سمت راست تغییر جهت دهید و وارد خیابان خیام شرقی شوید.
وسایل نقلیه عمومی: استفاده از تاکسی و اتوبوس برای بازدید از باغ اکبریه ایده مناسبی است. برای استفاده از تاکسی باید آن‌هایی را که در مسیر بلوار معلم و میدان موزه فعالیت می‌کنند، انتخاب کنید. ایستگاه‌های اتوبوس نزدیک باغ، مثل ایستگاه خیام نیز امکان استفاده از اتوبوس‌های سطح شهر را به شما خواهند داد. فاصله ایستگاه اتوبوس خیام از باغ اکبریه حدود ۲۰۰ متر است.
درباره باغ اکبریه
حتما شما هم درباره باغ های ایرانی و سبک معماری خاص آن‌ها شنیده‌اید. اولین باغ های ایرانی در مسیر خروجی قنات‌ها شکل گرفته‌اند. از آنجا که حفر قنات برای اولین بار به دست مقنی‌های ایرانی صورت گرفت، شکل‌گیری باغ در کنار قنات‌ها نیز از تفکرات و اندیشه‌های ایرانیان سرچشمه گرفته است.
باغ اکبریه بیرجند مانند سایر باغ های ایرانی نشانی از زیبایی و به‌کارگیری عوامل طبیعی در معماری آن زمان محسوب می‌شود. خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود فضایی را ایجاد کرده که باعث بقا و پویایی بستر طبیعی باغ شده است.
باغ ایرانی سه ساختار و طراحی منحصربه‌فرد دارد؛ اول آنکه در مسیر عبور جوی آب قرار دارد؛ دوم آنکه با دیوارهای بلند محصور می‌شود و سوم آنکه در داخل باغ، عمارت تابستانی و استخر آب قرار گرفته است. هنگامی‌که جهانگردان اروپایی باغ‌سراهای ایرانی را مشاهده کردند، آن‌ها را با مشخصه و نام «پرشین گاردن» یا همان باغ پارسی توصیف کردند.
باغ اکبریه بیرجند با وسعتی حدود ۴۵,۰۶۹ متر مربع معروف‌ترین باغ ایرانی در بین باغ‌های بیرجند به شمار می‌آید. این جاذبه به‌عنوان یکی از دیدنی های استان خراسان جنوبی، با شماره ۲۳۲۶ در ۲۰ خرداد سال ۱۳۷۸ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. باغ اکبریه در بستری کوهستانی قرار دارد و از دو بنای اصلی تشکیل می‌شود که ساختمان متعلق به حشمت‌الدوله، پدر ابراهیم شوکت‌الملک، قدیمی‌تر از دیگری است؛ تاریخ احداث این ساختمان به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه بر می‌گردد. بنای دیگری که در مجموعه قرار دارد، ساختمان تشریفات است که به دستور شوکت‌الملک ساخته شد.
شرایط بازدید از باغ اکبریه
هزینه بازدید از باغ اکبریه: بازدید از فضای بیرونی باغ اکبریه کاملا رایگان است؛ اما برای تماشای موزه‌ها و آثار تاریخی آن‌ها باید بلیط تهیه کنید.
مدت زمان بازدید از باغ اکبریه: اگر به بازدید از تمام موزه‌های باغ اکبریه علاقه داشته باشید، باید بین دو تا سه ساعت زمان برای این کار اختصاص دهید.
تاریخچه باغ اکبریه
ساخت باغ اکبریه از اوایل دوره قاجار تا اواخر آن و در چند مرحله انجام شده است. این باغ به‌عنوان محل سکونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی مورداستفاده قرار می‌گرفت؛ به‌نحوی‌که در لهجه محلی به «کلاته سرکار امیر» شهرت یافته بود. بعد از درگذشت ابراهیم خان شوکت‌الملک پسر او اسدالله علم، وزیر دربار شاه، از این باغ به‌عنوان محل سکونت خود در برخی از ایام سال استفاده می‌کرد.
اسدالله علم بعدها باغ اکبریه را وقف آستان قدس رضوی کرد. این بنا در سال ۱۳۷۱ هجری شمسی در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت. باغ اکبریه مانند سایر باغ های ایرانی به‌گونه‌ای ساخته شده است که کوشک وسط باغ در مرکز تقاطع محورهای افقی و عمودی قرار می‌گیرد. این طرح بر اساس الگوی چهارباغ از دوران هخامنشی اجرا شده است. الگوی اصلی چهارباغ به‌قدری ریشه در هنر و فرهنگ ایران دارد که در سایر هنرها همچون هنر فرش‌بافی نیز دیده می‌شود.
معماری باغ اکبریه بیرجند
باغ اکبریه با فرم معماری ایرانی ساخته شده است. معمار اصلی بنا، استاد الله داد جعفری محسوب می‌شود که در اوایل دوره قاجار ساخت آن را آغاز کرد. معماران در ساخت عمارت باغ اکبریه از معماری روسی نیز الهام گرفته‌اند تا نتیجه فراتر از بنایی با معماری صرفا ایرانی باشد. باغ اکبریه شامل تالار آینه، گنبد کلاه فرنگی و تزیینات مقرنس لانه‌زنبوری است و در گذشته برای پذیرایی از نمایندگان سیاسی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
جاهای دیدنی باغ اکبریه بیرجند
عمارت حشمت‌الدوله
مجموعه باغ اکبریه از چند عمارت تشکیل می‌شود که قدیمی‌ترین آن‌ها عمارت حشمت‌الملک در منتهی‌الیه شرقی مجموعه است که در دو طبقه ساخته شد. طبقه همکف دو دالان و راهرو نسبتا طویل دارد و میان سه بخش مهم مجموعه، یعنی باغ اصلی، باغ جنوبی و اسطبل ارتباط برقرار می‌کند.
عمارت مرکزی
عمارت مرکزی باغ اکبریه در جبهه غربی قرار دارد و کارکرد تشریفات و پذیرایی از مهمانان را عهده‌دار بود. این عمارت که تقریبا به‌عنوان هسته مرکزی باغ محسوب می‌شود، از تزیینات و چشم‌انداز بسیار عالی برخوردار است. کوشک مرکزی در دو طبقه ساخته شده و دارای تزیینات منبت‌کاری، مشبک‌کاری، ارسی با شیشه‌های رنگی و تزیینات گچی با طرح‌های اسلیمی و هندسی است.
باغ شمالی
باغ شمالی یکی دیگر از بخش‌های مجموعه است که در جبهه شمالی باغ اکبریه قرار گرفته و از باغ جنوبی بزرگ‌تر است.
باغ جنوبی
باغ جنوبی همان طور که از اسم آن مشخص است در جبهه جنوبی مجموعه قرار دارد. این باغ به‌وسیله فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اسطبل احاطه شده است. یکی از عناصر مهم این بخش، استخر نسبتا بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را در بر می‌گیرد.
کتابخانه و موزه های باغ
هم‌اکنون بخش‌های مختلف باغ اکبریه مورد استفاده اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان جنوبی هستند. بخش احداث شده در اوایل دوره قاجار به‌عنوان کتابخانه و دانشکده هنر دانشگاه بیرجند فعال است. از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده بود، به‌عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود.
موزه های باغ اکبریه
موزه مشاهیر و مفاخر ملی
استان خراسان جنوبی و بیرجند با وجود مشاهیر و بزرگانی که به جامعه معرفی کرده است، نیاز به موزه‌ای برای معرفی و زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره این افراد در ذهن مردم داشت. موزه مشاهیر و مفاخر ملی بیرجند در باغ اکبریه تاسیس شد و در مدت‌زمان کوتاهی موردتوجه همگان قرار گرفت. در این موزه آثار و سردیس‌های مربوط به افراد و شخصیت‌های برجسته استان نگهداری می‌شوند.
موزه مردم شناسی بیرجند
موزه مردم‌شناسی بیرجند با هدف شناخت هرچه بهتر مردم این ناحیه از کشورمان در سال ۱۳۷۲ هجری شمسی در محل باغ اکبریه افتتاح شد. در این موزه تماشایی لوازم زندگی اهالی قدیم بیرجند پیش چشم عموم مردم قرار گرفته‌اند.
موزه باستان شناسی بیرجند
طبقه اول عمارت مرکزی در باغ اکبریه به‌عنوان موزه باستان شناسی بیرجند مورد استفاده قرار گرفته است. این موزه هم به جهت مکان قرارگیری و هم به‌دلیل وجود عتیقه‌ها، سفال‌های باستانی، سلاح‌های قدیمی و… معروف‌ترین موزه در باغ اکبریه محسوب می‌شود.
بهترین زمان بازدید از باغ اکبریه
شهر بیرجند و استان خراسان جنوبی در منطقه‌ای گرم و خشک قرار دارند؛ پس باید انتظار گرما و خشکی هوا را در روزهای تابستانی داشته باشید. اگر علاقه‌ای به هوای گرم و خشک منطقه ندارید، بهتر است فصل بهار یا پاییز را برای بازدید از باغ اکبریه انتخاب کنید تا علاوه بر آب‌وهوای دلپذیرتر، از چشم‌اندازهای فصلی باغ نیز لذت ببرید. زمستان‌های این منطقه به‌رغم تمام زیبایی‌هایی که دارد، سرد و خشک خواهد بود؛ بنابراین اگر به سرمای شدید علاقه ندارید، این موقع از سال نیز زمان ایدئالی برای بازدید نیست.
دیدنی‌های اطراف باغ اکبریه
قلعه بیرجند
آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، خیابان جمهوری، قبل از میدان امام حسین (ع)، روبه روی جمهوری ۳۹
فاصله از باغ اکبریه: حدود ۵٫۵ کیلومتر (۱۲ دقیقه با ماشین)
قلعه بیرجند بزرگ‌ترین بنای تاریخی بیرجند محسوب می‌شود و بر فراز یکی از بلندترین تپه‌های شهر قرار گرفته است. این قلعه که از جاهای دیدنی بیرجند به شمار می‌آید با نام‌های دیگری همچون «قلعه ته ده»، «قلعه پایین‌شهر» و «دژ بیرجند» نیز شناخته می‌شود. قلعه بیرجند در دوران صفویه شکل گرفت و بارها بازسازی شد و امروزه به یک اثر ماندگار در قلب بافت تاریخی بیرجند تبدیل شده است.
ارگ کلاه فرنگی بیرجند
آدرس: استان خراسان جنوبی، بیرجند، بلوار مطهری، بین کوچه‌های مطهری ۱۴ و ۱۶
فاصله از باغ اکبریه: حدود ۴٫۵ کیلومتر (۱۰ دقیقه با ماشین)
ارگ کلاه فرنگی یکی از جاهای دیدنی بیرجند در استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود که با معماری خاص خود توجه بسیاری از گردشگران را به خود جلب کرده است. این یادگار مربوط به دوره قاجار، احتمالا بین سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری ساخته شده است. ارگ کلاه فرنگی بیرجند که با معماری تحسین‌برانگیز زیگوراتی‌اش شهرت دارد، در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
