خانه تاریخی داروغه مشهد؛ یادگاری زیبا از روزگار قدیم
خانه تاریخی داروغه مشهد که یکی از جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌رود و در اواخر دوره قاجار به دستور آخرین داروغه شهر ساخته شد.
گروه هیچ یک زندگی – در سفر به شهر مشهد، زیارت حرم مطهر امام رضا (ع)، شاندیز و طرقبه قرار دارند؛ اما بازدید از خانه‌های قدیمی و تاریخی با معماری‌های زیبا معمولا در برنامه سفر هر گردشگری به چشم نمی‌خورد. بناها و خانه‌های تاریخی، نشان از اصالت و هویت هر شهری دارند و قدمت، فرهنگ و تمدن آن سرزمین را به نمایش می‌گذارند. برخی از این بناهای تاریخی و قدیمی در طول زمان آسیب دیده و تخریب شده‌اند؛ اما بسیاری از آن‌ها توسط سازمان میراث فرهنگی یا سازمان‌های دیگر مرمت شده و اصالت خود را حفظ کرده‌اند.
در شهر مشهد نیز خانه‌های قدیمی مرمت شده زیادی وجود دارند که گذشته این شهر را به تصویر می‌کشند. خانه تاریخی داروغه مشهد یکی از جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌رود که با معماری زیبا و عجیب خود، چشم‌انتظار گردشگران است. با ما همراه باشید تا شما را با خانه داروغه مشهد، تاریخچه و امکانات آن آشنا کنیم.
خانه داروغه کجاست؟
آدرس: استان خراسان رضوی، مشهد، محله بزرگ نوغان، ریز محله قبر میر، خیابان نواب صفوی، شارستان رضوی، راسته حوض مسگران، کوچه داروغه
خانه تاریخی داروغه مشهد در خیابان نواب صفوی و در راسته حوض مسگران واقع شده است. این خانه ۴٫۱ کیلومتر (حدود ۹ دقیقه) از مرکز شهر مشهد فاصله دارد.
فاصله خانه داروغه تا حرم امام رضا (ع)، ۱٫۴ کیلومتر (حدود پنج دقیقه) و تا فرودگاه شهید هاشمی‌نژاد مشهد، ۱۰٫۱ کیلومتر (حدود ۱۸ دقیقه) است. این خانه تا راه‌آهن مشهد، ۳٫۴ کیلومتر (حدود هفت دقیقه) و تا پایانه مسافربری مشهد، ۹٫۵ کیلومتر (حدود ۱۶ دقیقه) فاصله دارد.
مسیر دسترسی
برای دسترسی به خانه داروغه مشهد با استفاده از مترو باید خط یک را سوار و در ایستگاه ۱۷ شهریور پیاده شوید. در خیابان وحدت به میدان حججی می‌رسید. وارد شارستان رضوی شوید. پس از یک کیلومتر، مسجد مسگرها دیده می‌شود. وارد راسته حوض مسگران شوید. خانه داروغه در ابتدای کوچه قرار دارد.
برای دسترسی به خانه داروغه مشهد با استفاده از اتوبوس خطی را انتخاب کنید که از بلوار وحدت می‌گذرد و در بلوار ولایت از اتوبوس پیاده، وارد خیابان نواب صفوی و پس از چهارراه وارد شارستان رضوی شوید و مسیر را ادامه دهید. خانه داروغه در نزدیکی حرم مطهر امام رضا (ع) قرار دارد؛ از این‌رو می‌توانید از تاکسی‌هایی با مقصد حرم استفاده کنید و در نزدیکی این خانه پیاده شوید.
با استفاده از خودروی شخصی نیز می‌توانید از خیابان نواب صفوی وارد راسته حوض مسگران شوید و به خانه داروغه برسید. مسیرهای دیگر که به شارستان رضوی ختم می‌شوند بلوار طبرسی، بلوار امیرالمومنین و بلوار وحدت هستند.
تاریخچه خانه داروغه
تاریخچه ساخت
خانه تاریخی داروغه مشهد که یکی از جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌رود، در اواخر دوره قاجار به دستور آخرین داروغه شهر ساخته شد. یوسف خان هراتی اولین رئیس نظمیه پس از مشروطه بود که دستور ساخت این خانه را به‌منظور اقامت شخصی و پذیرایی‌های رسمی از مهمانان خود صادر کرد. یوسف خان چند سالی در این خانه زندگی کرد و سپس این خانه تا سال ۱۳۶۰ در اختیار ورثه او قرار گرفت.
در سال ۱۳۶۶ شمسی هیات روستای شهیدیه میبد یزد، خانه داروغه را از ورثه خریداری کردند و تا مدت‌ها از این خانه برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده می‌کردند. کم‌کم این خانه به فراموشی سپرده شد و در معرض نابودی قرار گرفت.
سپس در طرح بهسازی و نوسازی شهر مشهد واقع شد. خانه داروغه در سال ۱۳۸۱ شمسی با شماره ثبت ۶۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنای تاریخی در سال ۱۳۹۱ توسط شهرداری منطقه و شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن با مبلغ ۳۷ میلیارد ریال خریداری شد و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
تاریخچه مرمت
خانه داروغه از بناهای تاریخی و مکان های دیدنی استان خراسان رضوی است که در بافت تاریخی شهر مشهد در محدوده‌ای به وسعت ۳۶۶ هکتار قرار دارد. این محدوده در سال ۱۳۷۹ در طرح نوسازی شهر مشهد قرار گرفت. بسیاری از خانه‌های این محدوده خریداری شدند و ساکنان بومی این محله کوچ کردند. خانه‌های قدیمی تخریب و به‌جای آن‌ها ساختمان‌های ۱۰ تا ۱۲ طبقه تجاری برافراشته شدند. تنها ۴۱ بنا با وسعت حدود سه هکتار (یعنی کمتر از یک درصد بافت) باقی ماند که خانه داروغه نیز یکی از آن‌ها بود.
در این زمان بود که یک گروه معماری، تصمیم به مرمت این خانه و برخی دیگر از بناهای تخریب نشده این منطقه گرفتند. سپس شرکت مسکن سازان ثامن این خانه را که در معرض نابودی قرار گرفته بود از وارثان خانه خریداری کرد و عملیات مرمت خانه داروغه در سال ۱۳۹۱ آغاز شد. هدف از مرمت خانه داروغه نگه‌داری از بناهای تاریخی و فرهنگی شهر مشهد و نمایش آن به زائران و گردشگران شهر بوده است.
در طول مراحل عملیات مرمت خانه تمام تلاش معماران و کارشناسان مرمت‌کار بر این بود که هویت خانه از نظر ساختاری و ظاهری به‌طور کامل حفظ شود. در مرمت خانه داروغه از مصالح ساختمانی با کیفیت و به‌روز استفاده شد. همچنین از مصالح خانه‌های قدیمی تخریب‌شده این منطقه نیز بهره گرفتند تا ظاهر قدیمی و اصیل خانه از بین نرود.
در مرمت خانه داروغه قسمت‌های جدیدی نیز به خانه اضافه شد که این بخش‌ها از قسمت قدیمی خانه مجزا و برای بازدیدکنندگان قابل تشخیص است. در اجرای کار مرمت این خانه از تجربه کارشناسان حرفه‌ای در زمینه معماری، باستان‌شناسی، مستندنگاری و مرمت آثار تاریخی بهره گرفته شد. این کار با بودجه یک میلیارد تومان در سال ۱۳۹۴ شمسی به پایان رسید و این خانه به‌عنوان زیباترین خانه مرمت یافته در شهر مشهد بازگشایی شد.
طرح مرمت خانه داروغه به‌حدی زیبا و حرفه‌ای صورت گرفت که در سال ۲۰۱۶ میلادی جایزه آسیا -اقیانوسیه از سازمان یونسکو را از آن خود کرد. این جایزه از میان ۱۳ طرح حفظ آثار تاریخی و میراث فرهنگی کشورهایی مانند استرالیا، هند، چین، ژاپن و پاکستان به خانه داروغه تعلق گرفت و مایه فخر و مباهات ایران شد. امروزه خانه داروغه با فضاهای اداری و موزه در انتظار بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان به آثار تاریخی است.
معماری خانه تاریخی داروغه مشهد
خانه تاریخی داروغه مشهد در زمینی به مساحت ۱۱۰۰ متر مربع قرار دارد. معماری این بنا تلفیقی از معماری ایرانی و روسی است. این خانه در ابتدای کوچه داروغه قرار دارد و درب ورودی آن در ضلع جنوبی خانه واقع شده است. به‌محض عبور از درب خانه و ورود به حیاط متوجه می‌شوید که این خانه حدود ۷۵ سانتی‌متر از سطح کوچه پایین‌تر است.
در حیاط خانه داروغه حوضی زیبا و دو باغچه کوچک توجه شما را جلب می‌کند. سپس نمای خانه‌ای دوطبقه را مشاهده می‌کنید که دو ضلع نشیمن و یک ضلع غلام‌رو به هم متصل دارد. این خانه به‌گونه‌ای ساخته شده که ضلع شمالی، شرقی و غربی حیاط را به‌طور کامل پوشانده است. در معماری به این شیوه «سه طرف ساخت» می‌گویند. این شیوه معماری در بیشتر خانه‌های تاریخی ایرانی مشهود است.
طرح تراس و پله‌هایی که در دوطرف بنای خانه داروغه قرار دارد از معماری روسی الگوبرداری شده است. برخی از تزیینات به کار رفته در این خانه مانند کاشی‌کاری‌های هفت رنگ در نمای خانه، تزیینات چوبی در سقف اتاق‌ها، تندیس‌هایی به‌شکل شیرهای بالدار، فرشته‌ها و تندیس‌های قالبی گچی همه نشان از معماری روسی دارد.
در قسمت شمالی خانه داروغه، ایوانی با چهار ستون مشاهده می‌کنید که ستون‌ها جلوتر از ایوان هستند و به کف حیاط می‌رسند. این ستون‌ها آجرکاری زیبایی دارند. در دو طرف ایوان شمالی دو پلکان به‌صورت مورب و با نرده‌های ظریف فلزی به چشم می‌خورند. در بخش غربی این خانه ایوانی ستون‌دار می‌بینید که با کاشی‌های هشت‌ضلعی و بیضی با نقش‌های گل و گیاه تزیین شده‌اند. در بالای این ایوان جمله «بسم‌الله الرحمن الرحیم» و عبارت «محمد (ص) شمع جمع آفرینش» حک شده‌اند.
قسمت های مختلف خانه داروغه مشهد
خانه داروغه مشهد به‌گونه‌ای طراحی و معماری شده است که نیازهای ساکنان آن به کمک نیروهای طبیعی به وسیله انرژی باد، آب و خورشید تامین شود. در این خانه دو قسمت تابستان‌نشین و زمستان‌نشین وجود دارد که هرکدام برای استفاده در فصل‌های مختلف به کار می‌رود. قسمت زمستان‌نشین رو به آفتاب قرار دارد تا بتوان در فصل‌های سرد از نور و انرژی خورشید بهره گرفت. مطبخ نیز در این قسمت خانه قرار گرفته است. در زیرزمین نیز وسایل گرماساز واقع شده است تا به‌وسیله آن‌ها دمای خانه گرم و مطبوع شود.
قسمت عجیب دیگر خانه داروغه وجود پنجره‌های دوجداره و شومینه در قسمت زمستان‌نشین است که از نخستین‌های این خانه به شمار می‌رود و بسیار هوشمندانه به نظر می‌رسد. برخلاف خانه‌های قدیمی که بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین در دو طرف حیاط قرار می‌گیرد، در خانه داروغه هر دو بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین در هر دو طرف حیاط ساخته شده است.
قسمت تابستان‌نشین خانه داروغه پشت به آفتاب قرار دارد. وجود اتاق‌های بادگیر و حوض آب سنتی، فضای خانه را در تابستان خنک و دل‌پذیر می‌کنند. اولین حمام اختصاصی نیز به خانه داروغه تعلق دارد؛ چراکه در آن زمان مردم به حمام عمومی می‌رفتند و خانه‌ها حمام اختصاصی نداشتند. به‌غیر از دو بخش نشیمن و یک ضلع غلام‌رو، از دیگر قسمت‌های خانه تاریخی داروغه می‌توان به دو طبقه نانوایی اختصاصی، اتاق های بادگیر، حوض سنتی، مطبخ و سرداب اشاره کرد.
مطبخ این خانه در حال حاضر به‌عنوان قهوه‌خانه سنتی استفاده می‌شود و در بخش دیگری از خانه یک عکاس‌خانه احداث شده است. در طول بازدید در طبقه اول خانه داروغه می‌توانید از صنایع دستی و نقره‌جاتی که به فروش گذاشته شده است یکی را به یادگار از این خانه انتخاب کنید.
کاربری خانه داروغه مشهد
خانه تاریخی داروغه مشهد از اواخر دوره قاجار، مسکن شخصی و محل برگزاری مهمانی‌های یوسف خان هراتی و پس از آن تا سه دهه پیش محل اقامت ورثه یوسف خان بود و کاربرد مسکونی داشت. در سال ۱۳۶۱ شمسی با خرید خانه توسط هیئت روستای شهیدیه میبد، به حسینیه و محل برگزاری مراسم مذهبی تبدیل شد. همچنین محل اقامت اعضای این هیئت بود.
پس از چند سال خانه داروغه فرسوده و خالی از سکنه شد تا اینکه در سال ۱۳۹۱ توسط شهرداری مشهد و شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و از سال ۱۳۹۴ تا به امروز به عنوان موزه برای بازدید گردشگران استفاده می‌شود.
دیدنی‌های اطراف خانه داروغه مشهد
گنبد خشتی
آدرس: استان خراسان رضوی، مشهد، خیابان طبرسی، کوچه طبرسی دو، گنبد خشتی (مشاهده روی نقشه)
ساعت فعالیت: تمام ساعات شبانه‌روز
مقبره امامزاده سید محمد از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع)، معروف به «گنبد خشتی» از بناهای تاریخی و جاهای دیدنی مشهد است. این بنا در فاصله ۱٫۷ کیلومتری (حدود هفت دقیقه) از خانه داروغه قرار دارد. این اثر در سال ۱۳۴۵ با شماره ثبت ۶۱۶ به‌عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بنا برشواهدی معماری گنبد خشتی به دوره تیموریان باز می‌گردد و بازسازی بنا و نقاشی‌های آن به دوره صفوی تعلق دارد. قدمت این بنا حدود ۶۰۰ سال تخمین زده شده است.
گنبد خشتی از نظر معماری شامل دو بخش مهم پیوسته فضای زیر گنبد به‌صورت چهار شاه نشین و هشت ورودی است و به‌دلیل برخورداری از گنبد خشتی به این نام معروف شده است. برای ورود به مقبره که کمی پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد باید از دالانی به طول ۴٫۷ متر عبور کرد. این دالان به محوطه ضریح منتهی می‌شود. محوطه ضریح ابعادی برابر ۹٫۵ متر در هفت متر با سقفی به ارتفاع ۱۲ متر دارد. این ضریح آهنی دارای طول دو متر، عرض ۱٫۸ متر و ارتفاع ۲٫۷ متر است.
خانه تاریخی توکلی
آدرس: استان خراسان رضوی، مشهد، خیابان نواب صفوی، شارستان رضوی، خیابان عسگریه، خانه تاریخی توکلی
«خانه تاریخی توکلی» یکی از بناهای تاریخی مشهد در نزدیکی حرم مطهر است که تا خانه تاریخی داروغه، ۷۰۰ متر (حدود سه دقیقه) فاصله دارد. این خانه متعلق به دوره قاجار است و فرهنگ آن دوره را به تصویر می‌کشد. این خانه تاریخی در سال ۱۲۲۱ شمسی ساخته شد که در ابتدا محل سکونت تاجر معروف خشکبار به نام کشمشیان بود. بعدها توسط فردی به نام توکلی خریداری شد و به خانه توکلی مشهد شهرت یافت.
خانه تاریخی توکلی در سال ۱۳۸۴ شمسی توسط اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ثبت ملی رسید و در سال ۱۳۸۹ شمسی توسط شهرداری مشهد مرمت این خانه آغاز شد و در سال ۱۳۹۱ در معرض بازدید برای عموم قرار گرفت. همچنین در بخشی از خانه موزه‌ای به نام مکتب‌خانه افتتاح شد.
خانه تاریخی توکلی با دو بخش زمستان‌نشین و تابستان‌نشین، وجود پلکان در حیاط، ایوان با ستون‌های گچ‌بری، کاشی‌کاری، آینه‌کاری، حوض وسط حیاط و درختان تنومند، دلالت بر معماری دوره قاجار دارد. اسکلت اصلی این خانه و تمام اتاق‌ها از چوب ساخته شده است. بخش‌های داخلی خانه توکلی با پنجره‌هایی چوبی با نام ارسی از یکدیگر جدا می‌شود. این پنجره‌ها با شیشه‌های مشبک رنگی زینت داده شده است. بازدید از این خانه هیچ هزینه‌ای ندارد و در کمتر از یک ساعت می‌توانید تمام بخش‌های این خانه را ببینید.
آرامگاه پیر پالان‌دوز
آدرس: استان خراسان رضوی، مشهد، خیابان نواب صفوی
«آرامگاه پیر پالان‌دوز» واقع در ضلع شرقی حرم مطهر امام رضا از دیدنی‌های شهر مشهد است که با خانه تاریخی داروغه ۸۰۰ متر (حدود سه دقیقه) فاصله دارد. شیخ محمد مقتدی کارندهی از عارفان شیعه مذهب ذهبیه در روستای کارند مشهد به دنیا آمد. او علاوه بر مقامات والای عرفان در کیمیاگری و خطاطی نیز تبحر خاصی داشت. هفت سوره از قرآن در خط ثلث به نگارش شیخ محمد موجود است.
شیخ محمد عارف همواره در راه معرفت و شناخت خدا قدم برداشت و به کراماتی نائل شد. پس از مدتی با زیاد شدن رهبران دروغین، شیخ از ارشاد مریدان دست برداشت و به پالان‌دوزی مشغول شد و از این راه امرار معاش کرد. از این‌رو به لقب پیر پالان‌دوز مشهور شد. پس از گذشت چند سال از وفات شیخ، مریدان او مقبره‌ای ساختند که در سال‌های اخیر به‌طور کامل بازسازی شد. این بنا در ۱۳۵۶ شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آرامگاه پیر پالان‌دوز شامل درگاه ورودی، رواق‌ها، صحن و محوطه اصلی مقبره است. این مقبره بنایی چهارگوش با دیوارهایی پر از نقش‌ونگار است که در بدو ورود با گنبدی فیروزه‌ای برفراز بنا و ایوانی آجری در مقابل حوض زیبای مرمری، چشم بازدیدکنندگان را خیره می‌کند. در زیر کاسه گنبد، نقش ترنج زیبایی با نگاره‌های گل و گیاه دیده می‌شود. نمای دیوارهای بیرونی بنا با طاق‌نماهای آجری، قاب‌های مستطیلی تزیینی و کاشی‌کاری‌های زیبا و نمای درونی آن با نقش‌های هندسی و ترنج مزین شده است و منظره‌ای زیبا دارد. بازدید از این آرامگاه تجربه‌ای معنوی و آرامش‌بخش در بردارد.
بازار عباس قلی خان
آدرس: استان خراسان رضوی، مشهد، شارستان رضوی، خیابان عسگریه، کوچه لاله، بازار عباس قلی خان
«بازار عباس قلی خان» یا کاروان‌سرای عزیزاله اف یکی از بازارهای بسیار قدیمی و پرطرفدار مشهد است که در نزدیکی حرم امام رضا قرار دارد. این بازار یکی از مراکز خرید مشهد است که در طول سال میزبان گردشگران است. فاصله این بازار تا خانه تاریخی مشهد ۸۵۰ متر (حدود پنج دقیقه) است.
بازار روباز عباس قلی خان با اتاق‌های پستو و معماری جالب برای جذب نور و اتاق‌های تابستانه و زمستانه از بناهای تاریخی مشهد به شمار می‌رود. قسمتی از این بازار و خانه‌های اطراف آن در طرح نوسازی و گسترش صحن امام رضا (ع) تخریب شده است. از آثار تاریخی به‌جای مانده در این بازار می‌توان از مدرسه علمیه عباسقلی خان شاملو و سرای عزیزاله اف نام برد که قدمت این بناها به زمان پهلوی برمی‌گردد.
