بازار کرمان
بازار کرمان یا بازار بزرگ کرمان جزو آثار ملی ایران و از جاهای دیدنی کرمان است که از میدان ارگ شروع و به میدان مشتاقیه ختم می‌شود؛ به همین دلیل به‌عنوان طولانی‌ترین راسته بازار ایران به حساب می‌آید.
گروه هیچ یک زندگی -بازار کرمان یا بازار بزرگ کرمان جزو آثار ملی ایران و از جاهای دیدنی کرمان است که از میدان ارگ شروع و به میدان مشتاقیه ختم می‌شود؛ به همین دلیل به‌عنوان طولانی‌ترین راسته بازار ایران به حساب می‌آید. این بازار عمدتا پس از سده هشتم هجری قمری ساخته شده و در نتیجه هر بخش از آن در زمان یکی از مقامات شهر احداث شده و ویژگی‌های خاصی از هر دوره را در خود جای داده است.
برخی از ویژگی‌های بازار کرمان در میان بازارهای ایران منحصربه‌فرد است؛ مانند وجود بلندترین بادگیر کرمان در بازار که شهرت جهانی دارد. مجموعه بناهای اطراف بازار کرمان از دوره صفویه به بعد همگی در ارتباط با بازار ایجاد شده‌اند. این بازار، محل خوبی برای خرید سوغات و صنایع دستی کرمان است.
بازار کرمان کجاست؟
بازار کرمان همان طور که از نامش مشخص است، در شهر کرمان قرار دارد و به‌واسطه ورودی‌های متعددش، امکان دسترسی به آن آسان است. از میدان ارگ در غرب، خیابان میرزا رضای کرمانی در شرق، خیابان امام خمینی (ره) یا خیابان مطهری در جنوب، میدان شهدا یا خیابان شریعتی در شمال می‌توانید وارد بازار کرمان شوید.
دسترسی با وسایل نقلیه عمومی: ایستگاه اتوبوس سه راه شمال جنوبی در خیابان شریعتی، ایستگاه تاکسی میرزا رضای کرمانی و تاکسی‌های مقصد میدان ارگ (توحید)، بهترین گزینه‌ها برای رسیدن به بازار با وسایل نقلیه عمومی هستند.
آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، میدان ارگ، بازار کرمان
معرفی بازار کرمان
بازار کرمان که در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۰ هجری شمسی به‌عنوان اثری ملی به ثبت رسید، دوره‌های تاریخی بسیاری را پشت سر گذاشته و سبک معماری آن بسیار غنی و باارزش است. این بازار از دید بسیاری از محققان گردشگری، بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین بازار ایران محسوب می‌شود و از دیرباز محل خریدوفروش و صادرات و واردات استان بوده است.
همچنین با توجه به اینکه بر سر راه ادویه و بعد از آن جاده ابریشم قرار داشت، نقش بسیار بزرگی در رونق اقتصادی منطقه ایفا می‌کرد. پارچه، ظروف مسی و انواع صنایع دستی کرمان به کشورهای چین و هند صادر و از آنجا نیز ادویه و پارچه وارد می‌شد.
بازار بزرگ کرمان شامل راسته‌ها و بازارهای متفاوتی می‌شود و جالب اینکه، مجموعه بناهای متصل به این بازار، ۶۰ درصد از بناهای تاریخی کرمان را تشکیل می‌دهند. در هر یک از این بازارها بناهایی چون مسجد و حمام نیز وجود دارد. صف عزاخانه، مسجد وکیل، مسجد گنجعلی خان و مسجد چهل‌ستون هر یک مساجدی هستند که با نام بازار اصلی خود نامیده می‌شوند و جزئی از بنای آن به حساب می‌آیند. از شکل خاص هر یک از حمام‌ها یا مسجدها در بازارهای مختلف می‌توان نوع معماری دوره‌شان را بررسی کرد و به نتایج جالبی رسید.
بازار بزرگ کرمان همچنین در اطراف خود بناهای دیگری دارد که هر یک در ارتباط با بازارهای مختلف و در دوران مختلف به وجود آمده‌اند. به‌عنوان مثال، مجموعه ابراهیم‌خان که از بناهای معروف است، شامل مدرسه و مسجد و کاروان‌سرا و حمام می‌شود و همین طور مجموعه وکیل که مدرسه و مسجد وکیل را در خود جای داده است.
یکی از ویژگی‌های دیگر بازار کرمان، بازارهایی هستند که به‌صورت غربی و شرقی آن را قطع کرده‌اند؛ در این میان دو بازار قلعه و قلعه محمود در راستای هم و در جهت عمود بر راستای بازار قرار دارند.
بازار کرمان از دیرباز محل تجارت پارچه، صنایع دستی و ظروف مسی بوده است. این بازار به‌عنوان مهم‌ترین پخش‌کننده ادویه در جنوب شرق ایران شناخته می‌شود و از زیره معروف کرمان گرفته تا کاری هندوستان در آن به فروش می‌رسد. وجود معدن مس سرچشمه در ۵۰ کیلومتری رفسنجان نیز باعث شده است تا راسته مسگرهای بازار کرمان شهرت خاصی داشته باشد. سوغات و شیرینی‌های خاص کرمان مانند کلمپه نیز در این بازار به‌وفور یافت می‌شود و بازار عطاران آن به‌دلیل عرضه داروهای گیاهی و عرقیجات باکیفیت مشهور است.
هنگام بازدید از این بازار بزرگ می‌توانید از امکاناتی نظیر مسجد، سرویس بهداشتی، رستوران و کافه، قهوه‌خانه، سفره‌خانه و پارکینگ استفاده کنید.
معماری بازار بزرگ کرمان
ساختار بازار سنتی کرمان را عناصر یا بخش‌هایی شامل راسته یا گذرگاه اصلی و فرعی، سرای، تیمچه و چهارسوق یا چهارسو تشکیل می‌دهند. سرا یا همان گذرگاه اصلی و فرعی، مسیر طولانی بازار است که در دو طرف آن دکان‌ها و مغازه‌های گوناگونی قرار دارند و هر یک کالایی را عرضه می‌کنند.
هنگامی که در بازار کرمان قدم می‌زنید، با یک حیاط میانی مواجه می‌شوید که دورتادور آن را حجره‌های گوناگون احاطه کرده‌اند. در بازار کرمان، فضاهای سرپوشیده‌ای وجود دارد که به بورس کالاهای خاص اختصاص یافته است. این فضای بازار که به‌عنوان «تیمچه» شناخته می‌شود، با زیبایی بی‌نظیری تزیین شده است. چهارسوق یا چهارسو نیز فضای زیبایی به سبک معماری اصیل ایرانی دارد که محل تقاطع دو راسته اصلی بازار است.
ویژگی اصلی معماری بازار کرمان را می‌توان در سادگی آن دانست. از ویژگی‌های این معماری، فرم تکرارشونده طاق‌ها در ابعاد بزرگ و کوچک، ریتم منظم، تقارن و رنگ غالب خاک است که در برخی نقاط با کاشی‌های آبی تزیین شده است. احجام معماری بازار کرمان نمای خارجی ندارند؛ جز عناصری همچون بادگیر یا سردر مساجد یا کاروانسراها که جنبه نمادین نیز داشته‌اند. پیش از آنکه بافت اطراف بازار به‌صورت امروزی ساخته شود، ردیف گنبدهای بازار، همچون ستون فقرات شهر خودنمایی می‌کرد. بازار شهر در هماهنگی با کویر بود و فقط مناره‌ها و بادگیرها به چشم می‌آمدند.
بازار تاریخی کرمان، علاوه بر سرپوشیده بودن، متراکم و درون‌گرا است تا بیشترین سایه و کمترین میزان جذب گرمای خورشید را داشته باشد. لایه کاه‌گلی روی بدنه خارجی بنای بازار به‌شکل عایق عمل می‌کند و گرمای تابشی را بر می‌گرداند. سقف بازار کرمان ارتفاع زیادی دارد که موجب جریان هوای مطبوع در داخل بازار می‌شود. همچنین دریچه‌های طاق‌ها به تهویه هوا و تامین نور کمک می‌کنند. در چند بنا نیز برای تهویه هوا از بادگیر استفاده شده است. در بخش‌هایی از سقف بازار، هنوز آثار نقاشی‌های رنگ روغن دیده می‌شود.
بخش‌های مختلف بازار بزرگ کرمان
زار بزرگ کرمان از بازارهای متفاوتی همچون بازار گنجعلی خان، بازار اختیاری، بازار قیصریه (زرگری)، بازار مسگرها، بازار کفاش‌ها، بازار کلاه‌مال‌ها، بازار آهنگری، بازار عزیز، بازار عطاران، بازار مظفری، بازار قدمگاه، بازار قلعه محمود و بازار قلعه تشکیل شده است. از دیگر بخش‌های بازار کرمان، چهارسوق‌هایی هستند که این بازار را به دیگر بازارهای فرعی ارتباط می‌دهند؛ نظیر چهارسوق گنجعلی خان که محل تقاطع دو راسته بازار است و در گذشته یکی از پرترافیک‌ترین نقاط تجاری شهر کرمان بوده است. مجموعههای گنجعلی خان، ابراهیم خان، وکیل و حاج آقا علی در بازار کرمان قرار دارند.
بازار نقاره‌خانه
در نخستین قدم از میدان ارگ، بازار نقاره‌خانه آغاز می‌شود که دارای سقف و سردری بزرگ و بلند مزین به کاشی‌کاری و دارای چند اتاق در بالا است. به نظر می‌رسد معماری این قسمت مربوط به اواخر دوره قاجاری باشد.
بازار مسگری
بازار مسگری، یکی از بخش‌های بسیار معروف و قدیمی بازار کرمان است که در آن ظروف و اشیای مختلف مسی یافت می‌شود. هنگام ورود به این بازار، اولین چیزی که توجه شما را جلب می‌کند، جلوه آهنین بازار همراه با یک صدای خاص است. ظروف زیبای مسی که هرکدام طرح و نقش خاص خود را دارند، منظره‌ای سنتی به این بازار داده‌اند. در این بازار می‌توانید ظروف مسی ساده، ظروف قلم‌زنی و بسیاری اشکال و اجسام دیگر را به‌عنوان سوغات کرمان خریداری کنید.
بازار زرگری یا قیصریه
یکی دیگر از بخش‌های معروف بازار بزرگ کرمان، بازار قیصریه یا بازار زرگری است که آن را به «بازار ابراهیم خان» نیز می‌شناسند. ابراهیم خان از حکام شهرکرمان در دوره فتحعلی‌شاه بوده که در زمان زمامداری خود بناها و آثار زیبایی به سبک معماری اسلامی ساخت. این بازار یکی از مراکز خریدوفروش طلا در ایران است که همیشه جمعیت بالایی از خریداران، فروشندگان و گردشگران در آن رفت‌وآمد می‌کنند. در این بازار سنتی ۴۷ مغازه زرگری و طلافروشی فعالیت می‌کنند و حتی اگر قصد خرید ندارید، بازدید از این بخش از بازار خالی از لطف نخواهد بود.
مجموعه ابراهیم‌خان مشتمل بر مدرسه، خلوت حمام، قیصریه و آب‌انبار است.
بازار گنجعلی‌خان
مجموعه گنجعلی خان یکی از شاهکارهای معماری ایران و نقطه عطف بازار کرمان به حساب می‌آید. کل مجموعه گنجعلی خان وقف امام رضا (ع) و در تولیت آستان قدس رضوی است.
بنا به اسناد معتبر، این مجموعه روی بازار قدیمی شهر ساخته شده و از بارزترین نمونههای معماری دوران صفویه است. مجموعه مذکور در سال‌های ۱۰۰۵ تا ۱۰۲۹ هجری قمری در زمان حکمرانی گنجعلی خان بر کرمان و طبق دستور شاه عباس بنا شد و به همت پسرش، علیمردان خان تکمیل شد.
گنجعلی خان، بخشی از بازار در محل تقاطع راسته بازارهای جنوبی شمالی و شرقی غربی را انتخاب و اقدام به خریدن بناها و آزادسازی فضای پیرامون آن کرد و به این ترتیب، این مجموعه گرانقدر را پدید آورد. این بازار در حدفاصل بین چهار سوق و بازار اختیاری و در بخش جنوبی میدان گنجعلی خان قرار دارد. در سمت راست این بازار، حمام تاریخی گنجعلی خان و ۱۸ مغازه وجود دارد و در سمت چپ آن طاق‌نماهای زیبایی طراحی شده‌اند.
بازار در اطراف میدان گنجعلی‌خان امتداد یافته و پیونددهنده عملکردهای مختلف مجموعه همچون مدرسه، کاروان‌سرا، مسجد، ضرابخانه، مسجد و آب‌انبار است.
بنای چهار ایوانی کاروان‌سرا (مدرسه) در سال ۱۰۰۷ هجری قمری در شرق میدان در دو طبقه ساخته شده است. کتیبههای آن به خط استاد علیرضا عباسی، خطاط مشهور عصر صفویه هستند و سردر آن مقرنس‌کاری‌های بسیار نفیسی دارد.
مسجد یا نمازخانه گنجعلی‌خان در شرق میدان و در جوار مدرسه قرار دارد. مساحت آن ۲۷ متر مربع بوده و موزه‌ای کوچک از تزیینات معماری پس از اسلام ایران در دوره صفویه نظیر گچ‌بری، کاشی‌کاری، خطاطی، مقرنسکاری، کاربندی، حجاری و نقاشی‌های زیبا به حساب می‌آید.
علاوه بر این مسجد، مساجد دیگری نیز در مجموعه وجود دارد که یکی از آن‌ها در چهارسوق مسگری است. حمام گنجعلی خان یکی از شاهکارهای معماری شرق محسوب می‌شود که همه فضاها همچون بلور تراش‌خورده، زیبا هستند.
چهارسوق گنجعلی‌خان
محل تقاطع دو راسته بازار را چهار سوق می‌گویند. به‌دلیل برخورد تقاطع دو راسته بازار در محل چهار سوق گنجعلی خان، در گذشته این مکان مهم‌ترین و پرترافیک‌ترین نقطه شهر محسوب می‌شد. نمای داخلی چهار سوق با گچ‌بری و نقاشی‌های رنگ و روغن تزیین شده است و با اینکه ۴۰۰ سال از ترسیم آن‌ها می‌گذرد، هنوز زیبایی خود را حفظ کرده‌اند.
کاروانسرای هنود (هندوها)
کاروانسرای هنود در نیمه دوم قر نوزدهم توسط انگلیسی‌ها از امام جمعه وقت اجاره شد و در اختیار هندوها قرار گرفت و چون هندوها در آنجا ساکن شدند و به تجارت پرداختند، به کاروانسرای هندوها معروف شد. از آنجا که تجار هندی اجناسی چون ادویه، فلفل، هل و… را در این کاروان‌سرا می‌فروختند، این کاروان‌سرا به کاروانسرای هنود شهرت یافت. در این محل، معبد هندوها به سبک معماری ویژه هندو باقی مانده است.
بازار اختیاری
چهارمین قسمت بازار کرمان که از انتهای بازار جنوبی گنجعلی خان شروع می‌شود و تا اول بازار وکیل کرمان امتداد می‌یابد، بازار اختیاری است. این بازار کم‌عرض را می‌توان قدیمی‌ترین بخش بازار دانست که به‌دلیل قرارگیری بین بازار گنجعلی خان و وکیل اهمیت دارد؛ به‌طوری که از غرب به بازار گنجعلی خان و از شرق به بازار وکیل محدود می‌شود.
از عناصر موجود در این بخش از بازار می‌توان مسجد چهل‌ستون، کاروانسرای گلشن، سه بازارچه سرداری و در انتهای آن حمام یا چای‌خانه سنتی وکیل را نام برد.
بازار و مجموعه وکیل کرمان
بانی بازار و مجموعه وکیل کرمان، محمد اسماعیل خان وکیل الملک بود که از سال ۱۲۸۲ هجری قمری بر کرمان حکومت می‌کرد. این مجموعه در شرق مجموعه گنجعلی خان و با فاصله کمی از آن در امتداد بازار بزرگ قرار دارد و شامل بازار، کاروان‌سرا، حمام و مسجد می‌شود. حمام وکیل از حمام‌های زیبای دوره قاجار در شهر کرمان به حساب می‌آید و در نزدیکی حمام‌های گنجعلی خان و ابراهیم خان واقع شده است. کاروانسرای وکیل با دو طبقه، یکی از ارکان اصلی و مهم مجموعه است که از عناصر در خور توجه آن می‌توان به بادگیر و برج ساعت اشاره کرد.
در کنار بناهای مجموعه وکیل، بنای مدرسه حیاتی کرمانی قرار دارد که ابتدا به‌عنوان شعبه بانک شاهنشاهی ایران و انگلیس ساخته شد و در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی به دبستان دخترانه نمره سه کرمان تغییر کاربری داد. نام این مدرسه به احترام بانو بی‌بی جان حیاتی کرمانی، شاعر و ادیب سرشناس کرمان، به نام مدرسه حیاتی کرمانی نام‌گذاری شده است. این مکان که در فهرست آثار ملی قرار دارد، در زمستان ۱۳۹۴ هجری شمسی به موزه تبدیل شد و هنرها و سنت‌های بومی و فرایند تولید و… را نمایش می‌دهد.
بازار مظفری
بازار مظفری کرمان از انتهای بازار وکیل شروع و به خیابان میرزارضای کرمانی ختم می‌شود. عناصر مهم معماری بازار مظفری شامل تکیه (صف) عزاخانه، بازار قدمگاه و مسجد جامع کرمان است. این بازار در سال ۷۵۰ هجری قمری توسط امیر مبارزالدین محمد مظفر بنا شده است و در آن از آب‌انبار تا مدرسه و تکیه وجود دارد.
متاسفانه تمامی بناهای این مجموعه، به‌غیر از مسجد جامع مظفری و تکیه (صفه عزاخانه)، به‌مرور زمان از بین رفته یا در تغییرات اخیر کرمان در سال‌های گذشته توسط شهرداری کرمان تخریب شده‌اند.
بازار عزیز
دروازه شمالی شهر قدیم کرمان (دروازه خراسان) پس از طی مسافتی به بازار عزیز می‌رسد. به‌عبارتی، بازار عزیز قسمتی از راسته شمالی-جنوبی بازار کرمان است و از خیابان شریعتی مقابل بازار حاج آقا علی شروع و به تکیه شاهزاده شاهرخ خان ختم می‌شود. در مسیر بازار حدود ۷۰ باب مغازه دایر بود؛ اما احداث خیابان شمالی و جنوبی موجب شد که اکثر مغازه‌های واقع در بازار به خیابان منتقل شوند و ازاین‌رو به‌تدریج از کسبه بازار کاسته شد و از رونق اولیه افتاد.
مجموعه حاج آقاعلی (بازار آهنگری)
مجموعه حاج آقاعلی قبل از احداث خیابان شریعتی در امتداد بازار عزیز و پیوسته به آن بود و امروزه از خیابان شریعتی شروع می‌شود و به‌سمت جنوب تا راسته بازار کفاش‌ها امتداد دارد. این مجموعه که در نزدیکی مجموعه ابراهیم خان واقع شده است، در اواخر قرن سیزدهم (عصر قاجار) ساخته شد و شامل مسجد چهل‌ستون، آب‌انبار، بازار و کاروان‌سرا می‌شود.
بازار ارگ
بازار ارگ، غربی‌ترین قسمت بازار کرمان است که از میدان ارگ آغاز و به چهارسوق گنجعلی خان ختم می‌شود. این بازار محوطه میدان توحید را احاطه کرده است و به دو بخش فرعی‌تر به نام‌های «بازار نقارخانه» و «بازار سراجی» تقسیم می‌شود.
بازار نقاره‌خانه دارای سقفی بلند و چندین اتاق در طبقه بالا است و در گذشته هنگام غروب برای تعطیل کردن بازار، روی آن نقاره نواخته می‌شد. بازار سراجی نیز از بازار نقاره‌خانه شروع و به چهار سوق ختم می‌شود. این بازار در گذشته محل سراج‌ها و چمدان‌سازها بود.
بازار سردار
بازار سردار به‌صورت چند بازارچه متقاطع است که با سه راسته اصلی که در حاشیه بازار قرار دارند، به بازار اختیاری متصل می‌شود. اکثر مغازه‌های این بازار، پارچه‌فروشی هستند.
تزیینات هر یک از گنبدهای این بازار طرحی متفاوت با دیگر گنبدها دارند که با کاشی معقلی اجرا شده‌اند. به‌خاطر این تزیینات، بازار سردار کرمان را دایره‌المعارف کاشی‌کاری معقلی می‌دانند.
بازار قلعه محمود
بازار قلعه محمود اولین بخش از بازار شمالی-جنوبی است و در جنوبی‌ترین بخش آن قرار دارد. به اولین بخش از این بازار، دروازه ریگ آباد نیز می‌گویند. در گذشته این بازار اهمیت بیشتری داشت و امروزه همچنان برخی آهنگری‌ها به سبک قدیم در این بخش از بازار فعالیت می‌کنند.
بازار قلعه به‌دلیل نزدیکی به بازار راسته از رونق بیشتری برخوردار است. این بازار از محل دروازه سابق جنوبی کرمان (دروازه رق آباد یا ریگ آباد) در خیابان احمدی شروع می‌شود و به‌شکل بازار سرپوشیده تا خیابان امام خمینی (ره) به‌سمت شمال امتداد می‌یابد. در این بازار بیش از ۱۰۰ مغازه وجود دارد.
بازار میدان قلعه
بازار میدان قلعه از جمله قدیمی‌ترین و طویل‌ترین بازارهای کرمان پس از بازار بزرگ است که در محله میدان قلعه قرار دارد. این بازار از خیابان امام خمینی (ره) و روبه‌روی بازار قلعه محمود شروع و به چهارسوق گنجعلی خان ختم می‌شود. این بازار به‌سبب نزدیکی به بازارهای شرقی-غربی، اهمیت و رونق اقتصادی بیشتری نسبت به بازار قلعه محمود دارد.
راسته های بازار کرمان
راسته جنوبی
راسته جنوبی که عنوان قدیمی‌ترین و مهم‌ترین راسته بازار کرمان را دارد، از دروازه جنوبی شهر (دروازه رق آباد یا ریگ آباد) آغاز می‌شود و تا چهارسوق در مرکز بازار ادامه می‌یابد. در گذشته، کاروان‌هایی که از جنوب به کرمان وارد می‌شدند و کاروان‌هایی که از شمال (خراسان) به‌سمت جنوب می‌رفتند، باید از این دروازه می‌گذشتند.
راسته شمالی
آنچه به‌عنوان راسته شمالی شناخته می‌شود، از شمال غرب به جنوب شرق امتداد یافته و دومین راسته مهم و اصلی بازار کرمان است. این راسته از دروازه شمالی شهر (دروازه خراسان) در خیابان ابوحامد تا چهارسوق بازار ادامه دارد.
راسته غربی-شرقی
راسته غربی-شرقی، سه کیلومتر طول دارد و می‌توان دو بخش برای آن در نظر گرفت. بخش غربی از میدان ارگ تا چهارسوق امتداد دارد و بخش شرقی از خیابان میرزارضا کرمانی تا چهارسوق را در بر می‌گیرد. راسته غربی-شرقی از رونق کمتری نسبت به راسته شمالی و جنوبی برخوردار است.
بنابراین دو راسته اصلی شمالی-جنوبی و شرقی-غربی در بازار کرمان قرار دارد که در محل چهارسوق به‌صورت دو خیابان متقاطع، یکدیگر را قطع می‌کنند. چهارسوق در اینجا مانند یک چهارراه عمل می‌کند.
در بازار کرمان، برخی قسمت‌ها همچون بازار وکیل، بازار اختیاری، بازار گنجعلی خان و… قسمتی از راسته بازار محسوب می‌شوند. بخش‌هایی مانند بازار قلعه و بازار سردار و… به دو شکل ایجاد شده‌اند: راسته‌هایی که راسته اصلی را قطع می‌کنند و تیمچه‌هایی که به بازار بزرگ راه دارند.
