از حماسه تا هنر

به بهانه بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی

به گزارش هیچ یک ، ملت‌های صاحب اسطوره و حماسه، بشدت علاقه دارند تا در مجموعه آفریده‌های هنری خود، ردپایی از اسطوره‌ها و حماسه‌ها را به یادگار بگذارند. حماسه‌ها در جهان امروز، کارکردهای چند سویه دارند. می‌توان این وجوه عملگرایانه حماسه‌ها را به دو قسمت درون‌گرا و برون‌گرا بخش‌بندی کرد. به این معنا که کارکردهای درون‌گرا، آن دسته از رفتارهای ما نسبت به حماسه است که در بیان و تحلیل و خوانش‌های گوناگون ادبی و روانکاوانه و اجتماعی و سیاسی نمود پیدا می‌کند. یعنی ما در جایگاه ادیب، جامعه‌شناس، روانشناس، اندیشمند حوزه فرهنگ یا علم سیاست، حماسه‌ها را از منظر کارکردهای ادبی، جامعه‌شناسانه و روانشناسانه، سیاسی و نقد قدرت در جامعه امروز تحلیل می‌کنیم. از این دست نقادی‌ها بر شاهنامه فردوسی ـ به‌عنوان بزرگترین حماسه ملی ـ بسیار نوشته شده و البته که هنوز هم جای کار دارد و اگر بنیاد و تأسیسی به قاعده و اصولی برای شاهنامه و فردوسی وجود داشت، این دست تولیدات در هر گونه و رسانه‌ای به سهولت در اختیار مخاطبان قرار می‌گرفت و جامعه مشتاق شنیدن داستان‌های شاهنامه با مرجعی علمی طرف بودند و از این تشتت در روایت‌ها و اقتباس‌ها و کژفهمی‌ها کاسته می‌شد. شاید در جامعه امروز ما، یکی از مهم‌ترین خوانش‌های شاهنامه که به کارکردهای درون‌گرایانه این اثر سترگ برمی‌گردد، نگاه به شاهنامه از منظر شناخت قدرت و مقابله با آن با سلاح پهلوانی خردمندانه است. خردگرایی اساس کار فردوسی در سرایش و گردآوری و روایت او از اساطیر و داستان‌های پهلوانی ایرانی است. می‌دانیم که فردوسی سخن خود را به نام خداوند جان و خرد آغاز می‌کند و یکی از منتقدان اصلی حاکمان بی‌خرد در تاریخ است. برای مثال وقتی از رابطه سیاوش و کیکاووس و سودابه سخن می‌گوید، آشکارا و نهان، بی‌خردی کیکاووس و هوس‌بازی سودابه را در برابر خرد سیاوش قرار می‌دهد و پهلوانی خردمندانه رستم را نیز می‌ستاید.