ازدواج سفید
به گفته یک آسیب‌شناس اجتماعی، در جوانانی که در خانواده‌های بی‌محبت قرار می‌گیرند و از موقعیت روحی و اجتماعی خود ناراضی هستند، برقراری روابط پنهانی با جنس مخالف و در مواردی ازدواج سفید برای کسب آرامش و رضایت بیشتر رایج است.
گروه هیچ یک – پوریا و ساحل سال‌هاست که در آپارتمان کوچک یک‌خوابه‌شان در کنار هم زندگی می‌کنند. آنها هزینه خوردوخوراک و اجاره‌خانه را تقسیم می‌کنند. این زوج در میان تعداد فزاینده‌ای از زوج‌های جوان در ایران هستند که برخلاف ضوابط شرعی، عرفی و قانونی و بدون ردوبدل‌کردن عهد با یکدیگر زندگی می‌کنند. آنها علی‌رغم رابطه زناشویی، از شنیدن نام نامزد یا همسر هراس دارند و خودشان را دوست همدیگر می‌نامند. وقتی از آنها می‌پرسم چرا به طور رسمی ازدواج نمی‌کنید؟ این پاسخ را می‌شنوم که «نمی‌خواهیم درگیر رسم‌ورسوم‌های اضافه ازدواج شویم. دراین‌رابطه ما می‌توانیم هر زمان که بخواهیم از هم جدا شویم. ما نمی‌دانیم آینده‌مان چگونه خواهد بود.» از او می‌پرسم با این نوع ازدواج آینده‌تان تضمین است؟! می‌گویند: «قطعاً تضمین نیست. این نوع ازدواج هم مشکلات خودش را دارد؛ استرس پنهانی زندگی‌کردن دونفره، بی‌بهره ماندن از تسهیلات ازدواج، ترس از فهمیدن صاحب‌خانه‌ای که به اسم خانه مجردی خانه‌اش را اجاره داده و… ؛ اما همین‌که تعهدی به یکدیگر نداریم و درعین‌حال دلمان به همدیگر گرم است، برایمان کافیست.»
متأسفانه در عصر امروز، ازدواج سفید به یک پدیده درحال‌رشد در میان جوانان تبدیل شده است. اگرچه برخی جوانان و حتی خانواده‌ها این نوع ازدواج را راه‌حل می‌دانند، اما آثار و آسیب‌هایی که برای جامعه، جوانان و به‌ویژه دختران به همراه دارد، به‌اندازه‌ای قابل‌توجه است که قابل‌چشم‌پوشی نیست. بر همین اساس، به‌منظور بررسی آسیب‌های این پدیده اجتماعی و چرایی گرایش جوانان به این مسیر با دکتر مصطفی آب روشن، آسیب‌شناس اجتماعی و عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران به گفت‌وگو پرداختیم.
نوعی اعتراض به ساختار موجود
آب روشن با بیان اینکه ازدواج سفید در ایران علت نیست بلکه نوعی واکنش یا رفتاری اعتراضی نسبت به ساختار موجود است، گفت: «ازدواج سفید در جامعه ما انعکاس حفظ ساختار خانواده به هر قیمتی است. امروزه بخش بزرگی از طلاق پنهان و رفتارهای خارج از مدار زناشویی انعکاس این تفکر قالبی است که حفظ ساختار خانواده از اولویت بالاتری نسبت به کیفیت روابط خانوادگی برخوردار است. بر اساس این نظریه، روند طلاق به شکل فرسایشی سال‌ها به طول می‌کشد؛ بخصوص برای زنان که اثبات برخی از شروط طلاق عملاً غیرممکن به نظر می‌رسد.»
او ادامه داد: «وقتی خروج از یک رابطه به طرح شکایت، متقاعدکردن قاضی، ارائه شهود و طی‌کردن بروکراسی‌های غیرمنطقی وابسته باشد که همه این مقدماتِ زمان بر، باهدف بالابردن هزینه‌های طلاق صورت می‌پذیرد، به‌طورقطع ما با پدیده نوظهوری همچون ازدواج سفید روبرو خواهیم شد.»
این آسیب‌شناس اجتماعی مسیر پر پیچ‌وخم طلاق را انعکاس دخالت مستقیم نظام اجتماعی در وضع قوانینی دانست که حقوق شهروندی را نقض و در روابط خصوصی افراد دخالت آشکار می‌کند. او گفت: «کانون خانواده در ایران توسط زن و مرد بنا می‌گردد ولی متأسفانه این نهاد خودساخته دارای چنان قدرتی می‌شود که خروج از این رابطه عملاً غیرممکن به نظر می‌رسد، به‌طوری‌که افراد به‌راحتی نمی‌توانند از طلاق به‌عنوان راه‌حل نهایی بهره ببرند.»
او تأکید کرد: «ساختار ازدواج و طلاق در ایران آن‌چنان دشوار، پیچیده و بغرنج به نظر می‌رسد که فرد از مزایای احتمالی تشکیل خانواده صرف‌نظر خواهد کرد. لذا بادقت در زیر پوسته شهر، درمی‌یابیم که تنوع غیررسمی الگوهای با هم بودن در دنیای امروزی به‌شدت افزایش پیدا کرده است. به‌طوری‌که آلترناتیو یا جایگزین‌های دیگری همچون هم‌باشی یا ازدواج سفید در خارج از مدار زناشویی شکل‌گرفته که بر کمترین مسئولیت استوار است؛ وضعیت یاد شده از پیامدهای آشکار قوانین سنتی حاکم بر نظام تشکیل خانواده است.»
با هم بودگی در جامعه ایران
آب روشن نسل امروز را دچار نوعی رهاشدگی دانست و گفت: «از منظر سنتی نوعی رهاشدگی را در نسل امروز مشاهده می‌کنیم که برای پاسخگویی به نیازهای جنسی به هر شیوه‌ای بهره می‌گیرد تا در زمان لازم به نیازهایش پاسخ دهد. ناگفته نماند که ما در دنیای پست‌مدرن زندگی می‌کنیم. انسان امروزی عموماً تابع ساختارها نبوده بلکه نوعی سیالیت در زندگی‌اش حاکم است. ارتباطات دنیای امروزی به‌شدت سکولاریزه شده و تابع لذت است.»
او فقر و تنگدستی را عاملی برای گرایش جوانان به این سمت عنوان کرد و افزود: «فقر و تنگدستی و خلأهای جنسی افراد را به‌سوی انحرافات اجتماعی سوق می‌دهد.»
آب روشن تصریح کرد: «یکی دیگر از عوامل مهمی که ممکن است در افزایش ازدواج سفید نقش داشته باشد، شبکه‌های رسانه‌های اجتماعی است. این شبکه‌ها نقش تسهیل کننده‌ای دارند و می‌توانند برقراری این نوع روابط را برای افراد آسان‌تر کنند. بنابراین نظارت و کنترل این شبکه‌ها می‌تواند در کاهش پدیده ازدواج سفید تاثیرگذار باشد.»
جستجوی پناه در دنیای ازدواج سفید
آب روشن یکی دیگر از عوامل جوانان به ازدواج سفید را کمبود محبت در خانواده عنوان کرد و گفت: «در جوانانی که در خانواده‌های بی‌محبت قرار می‌گیرند و از موقعیت روحی و اجتماعی خود ناراضی هستند، برقراری روابط پنهانی با جنس مخالف و در مواردی ازدواج سفید برای کسب آرامش و رضایت بیشتر رایج است.»
او تصریح کرد: «اگرچه برخی جوانان ازدواج سفید را پناهگاهی برای جبران کمبود محبت می‌دانند اما این آرامش ذهنی هرگز به‌راحتی به دست نمی‌آید؛ زیرا این روابط به‌صورت پنهان و به‌دور از نظارت خانواده صورت می‌گیرد. در چنین شرایطی حل این مسائل و افزایش محبت در خانواده با کمک مشاوره فردی بسیار مؤثرتر از ازدواج سفید است.»
او مشکلات اقتصادی را دلیل دیگر برای روی‌آوردن برخی جوانان به ازدواج سفید دانست و افزود: «در برخی موارد، کمبود محبت با مشکلات اقتصادی همراه می‌شود. این وضعیت به‌ویژه در افرادی که خانواده‌هایشان از نظر مالی ضعیف هستند مشهود است. آنها به دنبال حمایت مالی و عاطفی از جنس مخالف برای برقراری ارتباط هستند. آنها اغلب با افرادی که از نظر مالی برتر از خودشان هستند دوست می‌شوند و این دوستی به‌عنوان انگیزه ازدواج و رابطه تعریف می‌شود.»
ریسک ازدواج سفید برای دختران
آب روشن دررابطه‌با قانون ازدواج سفید در ایران گفت: «قانون در جامعه ما ازدواج سفید را به رسمیت نمی‌شناسد؛ اما برخی از جوانان امروزی در متن زندگی با این شیوه از با هم بودگی زندگی می‌کنند و هیچ توجهی به رویکرد رسمی ندارند. در واقع، جوان به‌خاطر فرار از بار مسئولیت‌های مترتب بر ازدواج سنتی به ازدواج سفید تن می‌دهد.»
او تأکید کرد: «این نوع ازدواج عموماً برای دختران دارای ریسک فراوان بوده و با هراسی همیشگی توأم است؛ اما بخش بزرگی از دختران این نوع زندگی را مقدمه‌ای برای زندگی دائمی تلقی می‌کنند.»
آب روشن این باور که دختران بیش از پسران در این‌گونه ارتباطات دچار صدمه‌های روحی می‌شوند را رد کرد و اظهار داشت: «این باور در شرایطی قابل‌پذیرش است که دختر از این سبک زندگی آگاه نباشد و ناخواسته درگیر چنین روابطی شود؛ اما به نظر می‌رسد بین پسر و دختر یا زن و مرد امروزی نوعی توافق ضمنی و نانوشته حاکم است. این بدین معناست که دخترانی که دراین‌ارتباط قرار می‌گیرند هیچ‌گونه انتظاری از پسر ندارند. در واقع، وجه مشترک انتظارات زن و مرد، زندگی در لحظه حال است.»
راه چاره برای مقابله با ازدواج سفید
آب روشن راه برون‌رفت از وضعیت فعلی را تسهیل ازدواج و حذف بار حقوقی و مالی آن از جمله مهریه برای زنان یا حق طلاق برای مردان عنوان کرد. او گفت: «وضعیت نابسامان اقتصادی و فرهنگی و به‌تبع آن بیکاری گسترده جوانان تحصیل‌کرده، فقدان درآمد برای تشکیل خانواده و هزینه‌های سرسام‌آوری که سنت‌های دست‌وپاگیر را بر جوانان تحمیل می‌کنند، همه‌وهمه پدیده ازدواج و تشکیل نهاد خانواده را از منظر اعضای جدید جامعه عملاً غیرممکن ساخته است.»
او ادامه داد: «عوامل دیگری که مطلوبیت ازدواج را کم و ریسک آن را به‌شدت افزایش می‌دهد، افزایش طلاق در جامعه، انتشار آمارهای فراوان از زندانیان مهریه، برچسب‌زنی، موانع فرهنگی و طولانی‌بودن روند طلاق است؛ بخصوص زمانی که یکی از طرفین به هر علتی خواهان خروج از رابطه باشد.»
این جامعه‌شناس و آسیب‌شناس اجتماعی بیان داشت: «جوان امروزی زمانی اقدام به ازدواج خواهد کرد که مطلوبیت‌های فردی‌اش قربانی حفظ ساختار ازدواج نشود، یعنی بتواند از طریق ازدواج، پایگاه و منزلت اجتماعی خود را حفظ یا ترقی دهد اما در شیوه سنتی اگر ازدواج منجر به شکست گردد محدودیت‌های فراوانی در زمینه‌های حقوقی، اقتصادی و حتی اجتماعی به شخص تحمیل می‌گردد، لذا خواهیم دید که ترس از ازدواج در جامعه تسری پیدا کرده و همانند موج موافق، توجیه‌گر شیوه‌های متنوع با هم بودگی از جمله ازدواج سفید خواهد بود.»
آب روشن در پایان با اشاره به لزوم جلوگیری از ترویج ازدواج سفید در جامعه گفت: «امید است مسئولین امر باتوجه‌به پدیده ازدواج سفید در جامعه اقدامات لازم را جهت جلوگیری از ترویج آن انجام دهند. این موضوع در کشور اسلامی ما امری غیرعادی تلقی می‌شود و ما نباید چنین اتفاقات غیراخلاقی را ترویج کنیم.»
