از همدلی نذری های خانگی قدیم تا تجملات هیئت های امروز

هیچ یک  زندگی – در یکی از روزهای گرم محرم، به‌رسم هر سال، از خانه خارج شدم تا به هیأت محله‌مان بروم. از کوچه‌های قدیمی و باریک که می‌گذشتم، بوی غذاهای نذری و دود اسپند فضا را پرکرده بود. یاد روزهای کودکی‌ام افتادم؛ زمانی که با پدرم به هیأت می‌رفتیم. هیأت‌های قدیم حال و هوای خاصی داشتند که همیشه در ذهنم نقش بسته است.

در آن روزها، همه چیز ساده و بی‌تکلف بود. عزاداران در فضای کوچکی گرد هم می‌آمدند. فضایی که بیشتر شبیه یک خانه‌ بزرگ بود. فرش‌های قدیمی و دست‌باف، دیوارهای سفید با عکس‌های قدیمی و چراغ‌های کم‌نور همه جزیی از این فضا بودند. پذیرایی‌ها ساده اما پر از عشق و اخلاص بود. مادران و مادربزرگان با دست‌های خودشان عدس پلو و قیمه می‌پختند و در ظروف مسی سرو می‌کردند. گاهی در هیأت‌ها چهار – پنج نفر دور یک دیس می نشستند و با هم غذا می خوردند. حس صمیمیت و خانوادگی بودن در آن هیأت‌ها موج می‌زد.

همه با همدیگر آشنا بودند و نذری‌ها با زحمت و همکاری همگانی آماده می‌شد. وقتی که نذری‌ها توزیع می‌شد، بوی مطبوع غذاهای خانگی در فضا پیچیده و همه با لبخند و رضایت نذری می‌گرفتند. در این هیأت‌ها، هرکس هر چه داشت به اشتراک می‌گذاشت و هیچ‌کس احساس غربت نمی‌کرد.

دیگر خبری از آن سادگی نیست

حالا که سال‌ها از آن روزها گذشته، هیأت‌ها نیز تغییر کرده‌اند. به هیأت جدید که رسیدم، اولین چیزی که توجهم را جلب کرد، سالن بزرگ و مجهزی بود که با چراغ‌های روشن و سیستم صوتی پیشرفته‌ای تجهیز شده بود. این روزها پذیرایی‌ها هم تغییر کرده‌اند و کمتر شاهد غذاهای سنتی و ساده در هیأت‌ها هستیم. حالا انواع غذاهای مختلف مانند چلوکباب وجوجه‌کباب سرو می‌شود. ظروف یک‌بارمصرف رنگارنگ جایگزین ظروف مسی و سنتی شده‌اند.

دیگر خبری از آن حس صمیمی و خانوادگی نیست. هرچند هیأت‌ها بزرگ‌تر و مجهزتر شده‌اند، اما گاهی احساس می‌کنم آن صفا و صمیمیت قدیمی کم‌رنگ شده است. این روزها تجملات و تشریفات به هیأت‌ها راه پیدا کرده و نذری‌ها رنگ و بوی دیگری به خود گرفته است. غذاهای متنوع و سفره‌های رنگارنگ جایگزین سادگی و صمیمیت گذشته شده‌اند. بیشتر افراد هیأت همدیگر را نمی‌شناسند و کمک‌های مردمی به شکل سازمان‌یافته‌تری جمع‌آوری و مدیریت می‌شود.

تحول نذری‌های محرم از دیروز تا امروز

درحالی‌که نذرونیاز در ماه محرم از دیرباز در میان مردم ایران رایج بوده، نوع رسم و رسومات مربوط به آن با گذر زمان دستخوش تغییراتی شده است. در این میان، نذری‌ها نیز از این قاعده مستثنی نبوده‌اند. تفاوت‌های اصلی نذری‌های قدیم و امروز را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

۱. تنوع و فراوانی:

درگذشته، تنوع نذری‌ها به‌مراتب بیشتر از امروز بود. آش، حلیم، آب‌دوغ‌خیار، شربت، خرما، حلوا و چای از جمله نذری‌های رایج در قدیم بودند. اما امروزه، نذری‌ها بیشتر به غذاهای آماده، کیک و شیرینی و برخی از اقلام سنتی مانند آش و حلیم محدود شده‌اند.

۲. روش پخت و پز:

درگذشته، نذری‌ها به طور کامل در خانه‌ها و به‌صورت سنتی پخته می‌شدند. این امر حس همدلی و صمیمیت را در بین مردم افزایش می‌داد و افراد با مشارکت یکدیگر در پخت‌وپز نذری‌ها، ثواب و اجر معنوی کسب می‌کردند. اما امروزه، به دلیل مشغله‌های زیاد و کمبود وقت، بسیاری از مردم نذری‌ها را از بیرون تهیه می‌کنند  یا به‌صورت مشترک در هیأت‌ها و تکایا پخته می‌شوند.

۳. مواد اولیه:

درگذشته، از مواد اولیه تازه و طبیعی برای پخت نذری‌ها استفاده می‌شد. اما امروزه، به دلیل افزایش قیمت‌ها و کمبود برخی از مواد اولیه، شاهد استفاده از مواد جایگزین  یا کم‌کیفیت در نذری‌ها هستیم.

۴. فلسفه نذری:

درگذشته، فلسفه نذری دادن صرفاً اطعام عزاداران نبود، بلکه نذری به‌عنوان نمادی از ارادت و احترام به امام حسین (ع) و یارانش تلقی می‌شد و  افراد با نیت‌های مذهبی و معنوی به پخت و توزیع نذری می‌پرداختند. درحالی‌که هنوز نیت‌های مذهبی و معنوی در بین مردم باقی‌مانده، اما در برخی موارد نیت‌های اجتماعی و حتی تبلیغاتی نیز به نذری‌ها اضافه شده است.

۵. تجملات:

درگذشته، نذری‌ها به‌سادگی و بدون تجملات پخته و توزیع می‌شدند؛ اما امروزه، در برخی موارد شاهد اسراف و تجملات در تهیه و توزیع نذری‌ها هستیم. از نوع تهیه مواد اولیه گرفته تا تزئین و سرو غذاها و…

تغییرات در نذری‌های محرم ریشه در عوامل مختلفی از جمله صنعتی‌شدن، کمبود وقت، تغییر سبک زندگی، افزایش قیمت‌ها و… دارد. هرچند که نذری‌ها در گذر زمان تغییر کرده‌اند، اما هدف اصلی از این سنت همچنان حفظ همدلی و انسجام اجتماعی و ارج‌نهادن به ارزش‌های دینی و مذهبی است. نذری‌های امروزی با تلفیقی از سنت و مدرنیته، همچنان نقش مهمی در ایجاد ارتباطات اجتماعی و تقویت روحیه جمعی ایفا می‌کنند.