میل اخنگان مشهد؛ آرامگاهی با ۶ قرن سابقه

گروه هیچ یک زندگی – مشهد میزبان حرم مطهر امام هشتم شیعیان است و سالانه میلیون‌ها گردشگر راهی این شهر می‌شوند. در کنار حرم مطهر، جاذبه‌های تاریخی دیگری در گوشه و اطراف مشهد جای گرفته‌اند که یکی از آن‌ها میل اخنگان است. میل اخنگان آرامگاهی تاریخی است که قدمت آن به قرن نهم هجری بازمی‌گردد. امروزه با گذشت ۶ قرن، هویت شخص یا افرادی که در این بنای تاریخی آرمیده‌اند، نامشخص است. با ما همراه باشید تا بیشتر با میل اخنگان آشنا شویم.

میل اخنگان کجاست؟

میل اخنگان که با نام میل اخنجان نیز شناخته می‌شود، از جمله جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌رود. این سازه در فاصله‌ حدود ۲۲ کیلومتری از شهرستان مشهد، حدود ۱۰ کیلومتری از شرق شهر تابران توس و در نزدیکی روستایی به همین نام، قرار گرفته است.

برای بازدید از این میل تاریخی از جاده مشهد-قوچان در سه‌راه فردوسی، مسیر خود را به‌سمت شهر توس تغییر دهید. در کنار آرامگاه فردوسی، به‌سمت جاده معین آباد و روستای پاژ بروید. میل اخنگان در مجاورت این مسیر قرار دارد.

معرفی میل اخنگان

میل اخنگان در واقع مدفن فردی با هویت نامعلوم است که همانند معمایی ذهن گردشگران و بازدیدکنندگان را به خود مشغول می‌سازد. این اثر تاریخی به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

برخی بر این باور هستند که نقش و نگارهای زنانه‌ای که روی برج مشاهده می‌شود، نشان از هویت پیکر متوفی دارد؛ ایشان معتقد هستند که فرد مدفون گوهر تاج، خواهر گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری است که سازمان میراث فرهنگی نیز این نظریه را درست می‌پندارد. این در حالی است که گروهی دیگر آن را منتسب به دختری هندی می‌دانند که از مریدان امام رضا (ع) بود و هنگام سفر برای زیارت، از دنیا رفته است. برخی دیگر نیز تصور می‌کنند، این بنا، آرامگاه دسته‌جمعی افراد مهم و متشخص است. اما نباید از این نکته غافل شد که صحت این نظریات، به اثبات نرسیده است.

تاریخچه میل اخنگان

متاسفانه به‌دلیل نبود اسناد معتبر تاریخی، زمان دقیق احداث آن مشخص نیست؛ هرچند باستان‌شناسان و کارشناسان معماری با در نظر گرفتن سبک معماری اجرا شده در این بنا، قدمت ساخت آن را به دوره‌ تیموریان نسبت می‌دهند. در این راستا برخی از محققان معتقد هستند، علت انتساب پیشینه‌ میل اخنگان مشهد به دوران تیموریان، به‌دلیل استفاده از کاشی‌های مربعی شکل و منقوش در ساخت آن است.

این در حالی است که گروه دیگری از محققان و پژوهشگران تاریخی قدمت این برج تاریخی را متعلق به نیمه‌ نخست قرن نهم هجری می‌دانند. برخی دیگر نیز با در نظر گرفتن نوع ساخت، معماری و تزیینات انجام شده در برج مقبره، پیشینه‌ آن را به دوران ایلخانی نسبت داده‌اند. با کنار نیز قرار دادن این نظریات می‌توان به‌طور کلی نتیجه گرفت، این اثر ملی و تاریخی کشور احتمالا متعلق به قرن نهم هجری قمری است که طراح و سازندگان آن سعی در ساخت یکی از بهترین و بی‌نظیرترین بناهای دوران داشته‌اند و با بهره‌مندی از الگوها و سبک‌های معماری حکومت ایلخانیان که مقارن با دوران قبلی خود است، توانسته‌اند به این مهم دست یابند؛ اثری که امروزه از شاخص‌ترین آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری در استان خراسان رضوی و شهرستان مشهد محسوب می‌شود.

روایتی تاریخی در مورد این بنا موجود است که از درگیری و ایجاد جنگی خونین بین حکمرانان پیشین خراسان و سلطان محمود غزنوی در قرن چهارم هجری قمری حکایت می‌کند. طبق این روایت که ریشه در باور برخی از مردم دارد، این نبرد در فاصله‌ کمی از میل اخنگان و در ورودی دره‌ کارده صورت گرفته است.

هرچند سال ساخت آن به‌طور قطع مشخص نیست؛ می‌توان شباهت‌هایی در ساختمان آن به بنای مسجد جامع که به قرن ۹ هجری قمری تعلق دارد و نیز عمارت امیر چخماق یزد که در اوایل قرن ۹ هجری قمری ساخته شده است، یافت.

معماری میل اخنگان

همانگونه که پیشتر بیان شد، معماری میل اخنگان متعلق به دوران تیموریان است و این بنا عمری بالغ بر ۵۵۰ سال دارد. معمار سازنده‌ این بنای آجری و کهن، برجی مقبره‌گونه را برای آن در نظر گرفته که دارای ارتفاعی بالغ بر ۱۷ متر است. سازندگان آن را روی سکویی دایره‌ای و با هشت نیم‌ضلعی ساخته‌اند. نمای بیرونی ساختمان آرامگاه نیز به‌شکل مدور است که با هشت نیم‌ستون به زیبایی تزیین شده است.

میل اخنگان ستونی استوانه‌ای دارد که ارتفاع آن نزدیک به ۱۴ متر است و کلاهک عرق‌چینی روی ستون تعبیه شده که ارتفاع آن نیز بیش از چهار متر است. این بنای تاریخی از آجر ساخته شده است و با هنرمندی در به‌کارگیری قطعه‌های کاشی به رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای تزیین شده است که به‌شکل‌های مختلفی از جمله مستطیل، چند ضلعی و ستاره‌ چلیپا برش خورده‌اند.

همچنین در تزیین این کاشی‌ها از نقوش برجسته و مختلف بهره گرفته‌اند. در این برج زیبا و باشکوه می‌توان سه درب ورودی را مشاهده کرد. داخل بنا نیز سنگ قبری به طول ۱۱۰ سانتی‌متر، عرض ۵۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۴۰ سانتی‌متر قرار دارد که روی آن با خط ثلث و نسخ متنی ثبت شده است. از دیگر نکات در مورد معماری بنا، فضای داخلی آن است که بدون هیچ نقش و نگار و تزیینی ساخته شده است؛ در حالی که نمای خارجی آن، از دیوار گرفته تا نیم‌ستون‌هایش را با کاشی تزیین کرده‌اند.

در قسمت حاشیه‌ زیر سقف میل اخنگان، می‌توان اثری که احتمالا متعلق به کتیبه‌ای است که در گذشته وجود داشته است، مشاهده کرد. به نظر می‌رسد این کتیبه روی کاشی نوشته شده که امروزه قسمت عمده‌ای از آن، تخریب شده است. ظاهر بنای میل اخنگان مشهد با توجه به نبود برخی از کاشی‌های بنا، به‌صورت لانه‌زنبوری مشاهده می‌شود.

بازدید از میل اخنگان

میل اخنگان در مجاورت مسیر روستای پاژ قرار دارد و بازدید از آن برای مسافرانی که در آن مسیر هستند، به‌ آسانی میسر است.