زبان مادری؛ کلید حفظ هویت در دنیای مدرن

گروه هیچ یک زندگی_ فرزند امیر و سارا چند هفته گذشته به دنیا آمده و همسایه ها که خودشان را برای شنیدن صدای نوزاد و لالایی آماده کرده بودند، مدام صدای شعرهای آهنگین انگلیسی می‎‌شنوند. فرزند آنها موقع خواب بجای شنیدن لالایی های ماندگار ایرانی، با شعر توینکل توینکل لیتل استار”twinkle twinkle little star ” میخوابد.  ماهان دیگر کودکی است که اکنون ۳ سال سن دارد و فارسی بسیاری از واژه ها را بلد نیست. اسم تمام میوه‎ها، رنگ‌ها، اشکال و خیلی چیزهای دیگر را به انگلیسی می‌داند و مادرش به دانش پسرش میبالد. لیلی ۶ سال سن دارد و برنامه مورد علاقه اش روما و دیانا است. او ساعت ها این برنامه را می‌بیند و با اینکه سال آینده باید به مدرسه برود هنوز فارسی را به درستی یاد نگرفته است. به راستی چه بر سر زبان مادری کودکانمان آمده است؟

زبان مادری دریچه شناخت و فهم

فرزانه فخریان، مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد در امورکودک و نوجوان در گفتگو با خبرنگار ایرنا  در خصوص اهمیت زبان مادری، این زبان را اولین و مهم‌ترین و گسترده‌ترین دریچه شناخت و فهم هر انسانی نسبت به جهان اطرافش خواند و گفت: زبان مادری زبانی است که مادر در ناخودآگاه خود، در واگویه‌ها و حدیث نفس خود و در مکالمه عینی با فرزندی که در بطن دارد از آن استفاده می‌کند. بنابراین درونی‌ترین ابزار شناختی و ادراکی برای هر بنی‌بشری ابتدا زبان مادری است. آنچه آموزش زبان مادری خوانده می‌شود، شناخت ابعاد و اجزای کامل همان زبانی است که فرد گویشور آن است.

تبعات آموزش زودهنگام زبان دوم

این زبان شناس در ارتباط با تبعات دو زبانه شدن در دوران کودکی اظهار داشت: دقت کنیم که دوزبانگی با دوزبان گونگی تفاوت دارد. ممکن است فردی از ابتدا به خاطر شرایط زبانی والدینش درمعرض یادگیری دو زبان قرارگیرد که هر دو در یک سطح از تأثیر مبنایی کارکرد دارند. دراین حالت فرد دوزبانه یا چندزبانه است. اما دوزبان گونگی مربوط به شرایطی است که فرد زبان دوم را پس از زبان مادری می‌آموزد. دراین وضعیت هرگز سطح تأثیر و کارکرد آن‌ها یکی نیست.

وی ادامه داد: «الزام کودکی که هنوز به زبان اولش تسلط مطلوب نیافته و گویشور آن زبان نیست به یادگیری زبان دیگر، در درجه اول به علت کامل نبودن و نیاز به شناخت بیشتری به یادگیر زبان اول آسیب میزند و هم در یادگیری زبان دوم به دلیل کامل نبودن مبانی شناختی ایجاد دشواری و نقص عمیق خواهد کرد. آموزش و یادگیری به زبان مادری یعنی فرد برای ارتباط مؤثر با جامعه ‌خودش و نقش‌ آفرینی در آن، به مهم‌ترین ابزار مورد ‌نیازش که زبان مادری و رسمی‌اش است، مجهز شود. هرجا این حق به نحوی سلب شود باید منتظر عواقبش درآینده باشیم. قانون بدون پشتوانه و رویکرد فرهنگی و اجتماعی بی‌نتیجه است.»

لزوم آموزش به زبان مادری و قومی در اقلیتهای قومی دو زبانه

این پژوهشگر حوزه کودک و نوجوان در خصوص دو زبانه شدن در اقلیتهای قومی که زبان و گویش خاص خود را دارند افزود: در ایران اقوام مختلفی با زبان‌های محلی بسیار گوناگونی زندگی می‌کنند که فارسی هم در کنار گویش و زبان قومی‌شان زبان مادری‌ محسوب می‌شود. بچه‌هایی با این شرایط دو زبانگی، نیازدارند محتوای آموزشی را به هر دو زبان دریافت کنند تا هم به زبان محلی‌شان مسلط شوند هم در فارسی توانا باشند و پیوندشان با همه اجزای کشورشان مستحکم بماند. این شرایط را می‌توان با مملکت پهناوری چون روسیه مقایسه کرد که همه حتی کشورهایی که زیر پرچم رسمی کشور دیگری رفته‌اند در کنار زبان بومی خودشان هنوز روسی را خوب صحبت می‌کنند. هیچ‌کدام مانع دیگری نیست و هیچ‌کدام جای دیگری را نمی‌گیرد.

فخریان کودکانه حرف زدن کودکان را در مسیر یادگیری زبان بلا اشکال دانست و گفت: کلام کودکانه در مسیر یادگیری زبان، که به نظر ما اشتباه می‌آید و با معیارهای جا افتاده زبان تطابق ندارد، فقط در بیان ممکن است اشتباهاتی داشته باشد، اما در فهم و درک و یادگیری خللی ایجاد نمی‌کند، به شرطی که بزرگسالان از آن در برابر کودکان استفاده نکنند و همیشه بیان صحیح را حفظ کنند.

رواج زودهنگام آموزش زبان دوم

دکتر محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان درخصوص فراگیری زودهنگام زبان دوم و اهمیت یادگیری زبان مادری معتقد است:  این روزها در کشور ما مد شده، همین که کودک به دنیا می‌آید، برخی پدر و مادرها برنامه آموزش زبان انگلیسی را پیش از هر چیزی در اولویت آموزش‌های کودک قرار می‌دهند. آنها بدون آگاهی از سن مناسب شروع آموزش زبان دوم کودک را خیلی زود در برنامه آموزشی زبان قرار می‌دهند و حتی قبل از آن‌که کودک بتواند زبان اول یا زبان مادری خود را خوب صحبت کند با زبان دیگری آشنا می‌شود. در این میان هستند والدینی که هر کدام به صورت جداگانه با یک زبان خاص با کودک صحبت می‌کنند. نکته‌ی بسیار مهم در این میان آن است که باید پدر و مادرها توجه ویژه‌ای داشته باشند و آنهم این است که تسلط بر زبان اول و همان زبان مادری شرط شروع زبان دوم است!

وی در ادامه افزود: در آموزش زبان دوم به کودک نکته قابل‌ توجه این است که؛ زبان مادری یا زبان اول برای کودک به‌طورکامل جا بیفتد و به عبارت دیگرکودک تسلط کامل بر زبان مادری داشته باشد و نباید هویت ملی و فرهنگی او را از بین برد! کودکانی که هنوز برخی حروف را به جای هم استفاده می‌کنند، حرف خاصی را نمی‌توانند تلفظ نمایند و برخی کلمات را جا به جا ادا می‌کنند برای آموزش زبان دوم آماده نیستند. در واقع زبان مادری یک توانایی برای یادگیری زبان دوم فراهم می‌کند بنابراین کودکی که در زبان اول مشکل داشته باشد نمی‌تواند در یادگیری زبان دوم موفق عمل کند.آموزش بی‌موقع زبان دوم باعث می‌شود هم آموزش زبان اول باتاخیرهمراه باشد و هم آموزش زبان دوم طولانی‌تر شده و دیرآموزی اتفاق بیفتد.

حق کودکان در آموزش زبان مادری

سید ناصری در بیان اهمیت زبان مادری آن را نخستین زبانی دانست که شخص توسط آن با جهان اطراف خود آشنا می‌شود و ادامه داد: حق کودکان بر یادگیری زبان مادری از جمله حقوق اساسی و بنیادین آنها است که در اسناد و کنوانسیون‌های بین‌المللی و قوانین ملی کشورها به رسمیت شناخته شده است. یادگیری زبان مادری جهت رشد هویتی، فرهنگی و اجتماعی کودکان امریست ضروری. بااین‌حال، در بسیاری از کشورها، به ویژه در جوامع چند زبانه و مهاجرپذیر، حقوق کودکان در یادگیری زبان مادری نادیده گرفته می‌شود. این مسئله می‌تواند به تبعیض فرهنگی و اجتماعی و مشکلات هویتی منجر گردد.

این مدرس دانشگاه همچنین افزود: کنوانسیون حقوق کودک(CRC)که در سال ۱۹۸۹ میلادی توسط سازمان ملل متحد به تصویب رسید، حقوق کودکان را در زمینه‌های مختلف به رسمیت می‌شناسد. ماده‌ی ۳۰ این کنوانسیون تصریح می‌نماید که در کشورهایی که اقلیت‌های قومی، مذهبی یا زبانی وجود دارند، کودکان حق دارند زبان مادری خود را یاد بگیرند و فرهنگ خود را حفظ نمایند. این ماده بر اهمیت یادگیری زبان مادری برای حفظ هویت فرهنگی و اجتماعی کودکان تأکید می‌کند.

اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر نیز حق آموزش به زبان مادری را به‌عنوان یکی از حقوق بنیادی انسان‌ها به رسمیت می‌شناسد. ماده‌ی ۲۶ این اعلامیه عنوان می‌کند که هرکس حق بر آموزش دارد و والدین این حق را دارند تا آموزش و پرورش فرزندان خود را مطابق با ارزش‌های فرهنگی و زبانی خود انتخاب نمایند. این کنوانسیون همچنین تأکید دارد که دولت‌های عضو می‌بایست هرگونه تبعیض بر اساس نژاد، رنگ پوست یا زبان را ممنوع نمایند، زیرا یادگیری زبان مادری به عنوان ابزاری برای حفظ هویت فرهنگی و اجتماعی اقلیت‌ها در این زمینه اهمیت دارد.

این پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان در خصوص حمایت قانون اساسی از این حق کودکان گفت: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در اصل ۱۵ به صراحت بیان می‌دارد که زبان‌های محلی و قومی در رسانه‌های گروهی و آموزش و پرورش می‌بایست مورد توجه قرار گیرد. این اصل به حق کودکان برای یادگیری زبان مادری خود در مدارس اشاره دارد. در کشورهایی همچون کانادا و سوئیس، که جوامع چند زبانه هستند، قوانین خاصی جهت حمایت از حقوق زبان مادری کودکان تدوین شده است. در کانادا، قوانین ایالتی به مدارس این امکان را می‌دهد که برنامه‌های آموزشی را به زبان‌های مادری ارائه دهند. بسیاری از کودکان به ویژه در جوامع مهاجرپذیر با مشکلاتی در یادگیری زبان مادری خود مواجه هستند. این مشکلات شامل عدم دسترسی به منابع آموزشی، فشار برای یادگیری زبان‌های اصلی کشور و  عدم حمایت نهاد خانواده‌ها از یادگیری زبان مادری می‌شود

زبان مادری حق بنیادین هر انسانی

سید ناصری زبان مادری را  فراتر از یک ابزار ارتباطیدانست و گفت: این زبان، بخشی از هویت، فرهنگ و تاریخ هر انسان و ملت است و میراث ارزشمندی است که می‌بایست از آن محافظت شود. زبان مادری، حامل ارزش‌ها، باورها، سنت‌ها، ادبیات، هنر و علوم هر ملت است. این زبان، پیوندی محکم بین نسل‌های گذشته، حال و آینده ایجاد می‌کند و از فراموشی و از دست رفتن هویت ملی جلوگیری می‌نماید. کودکی که زبان مادری خود را می‌داند، قادر است از تجربیات و دانش نسل‌های پیشین بهره ببرد و در انتقال آن‌ها به نسل‌های آینده نقش مهمی ایفا کند. با توجه به اهمیت حیاتی زبان مادری در تربیت و رشد جنبه‌های مختلف کودک، لازم است از آن به‌عنوان یک منبع قدرت و ثروت بهره ببریم، نه مانعی برای یادگیری زبان‌های دیگر. زبان مادری، حق بنیادین هر انسان است و باید به عنوان یک حق انسانی محترم شمرده شود.

ضرورت حمایت دولتها از زبان مادری

وی همچنین اظهار داشت: حق کودکان بر یادگیری زبان مادری یکی از حقوق اساسی و غیرقابل انکار است که می‌بایست در سطوح بین‌المللی و ملی مورد حمایت قرار گیرد. باتوجه به اهمیت این حق در حفظ هویت فرهنگی و اجتماعی، ضروری است که دولت‌ها در جهان اقداماتی مؤثر جهت تضمین این حق اتخاذ کنند. حمایت از آموزش به زبان مادری نه تنها به ارتقاء کیفیت آموزشی کودکان کمک می‌کند، بلکه به تقویت همبستگی اجتماعی و فرهنگی در جوامع نیز منجر می‌گردد.

والدین نسل جدید سرزمین عزیز ما ایران یادتان باشد که کودکانی که با زبان مادری خود تعامل دارند، می‌توانند جهان را از منظر زبانی خودشان بشناسند و این امر زمینه پیشرفت آنها را در جامعه فراهم می‌کند. تدریس به زبان مادری، رشد و اعتلای شخصیت کودک را تقویت می‌کند و هوش هیجانی او را ارتقا می‌بخشد. این زبان، عنصر خیال را که تا سن ۱۳سالگی رشد می‌کند، بارور می‌سازد. خیال نیز پیشران دیگر استعدادهای کودک است و مقدمه پیشرفت‌های بعدی او در سنین کمال را فراهم می‌کند.