جشن‌های سده، مهرگان و یلدا از کهن‌ترین آیین‌های ایرانی هستند که ریشه در اساطیر، فرهنگ و هویت ملی ایران دارند. این جشن‌ها که نشان‌دهنده پیوند عمیق ایرانیان با طبیعت، چرخه زندگی و ارزش‌های معنوی هستند، در سال‌های اخیر به‌عنوان میراث ناملموس جهانی در فهرست یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
به گزارش هیچ یک _ میراث فرهنگی ناملموس (ICH) به مجموعه‌ای از سنت‌ها، آداب‌ورسوم، دانش‌ها، مهارت‌ها و شیوه‌های زندگی اطلاق می‌شود که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و برای جوامع مختلف هویت فرهنگی و معنای خاصی دارد. این میراث برخلاف میراث فرهنگی ملموس، که معمولاً شامل آثار فیزیکی و بناهای تاریخی است، به صورت غیرملموس و در قالب تجربه‌ها، رفتارها و تعاملات اجتماعی در جامعه‌ها وجود دارد. میراث فرهنگی ناملموس به‌طور مداوم در حال تغییر است و به نیازها و شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع پاسخ می‌دهد. به عبارت دیگر، این نوع میراث همواره در حال بازآفرینی و تطبیق است، زیرا نمی‌توان آن را در قالب اشیای ثابت محدود کرد.
یونسکو میراث فرهنگی ناملموس را به‌عنوان بخشی از فرهنگ زنده مردم تعریف کرده که موسیقی، رقص، زبان‌های بومی، آیین‌ها و دانش سنتی درباره طبیعت را شامل می‌شود.
این میراث نقش مهمی در حفظ انسجام اجتماعی، هویت‌سازی و تقویت خلاقیت دارد، اما در عصر جهانی‌شدن با تهدیداتی مواجه است که ممکن است به فراموشی یا تغییر آن منجر شود. بنابراین، حفاظت و انتقال آن از طریق آموزش، آگاهی‌بخشی و مشارکت جوامع ضروری است. حفظ میراث فرهنگی ناملموس به تنوع فرهنگی، توسعه پایدار و تقویت روابط بین فرهنگ‌ها کمک می‌کند.
ایران با پیشینه‌ای غنی از فرهنگ و تمدن، دارای آیین‌ها و سنت‌هایی است که از گذشته‌های دور تاکنون در دل مردمان این سرزمین زنده مانده‌اند. در میان این آیین‌ها، جشن سده، مهرگان و یلدا جایگاه ویژه‌ای دارند. این جشن‌ها نه‌تنها به‌عنوان نمادهای فرهنگی و اجتماعی شناخته می‌شوند، بلکه نقش مهمی در تقویت هویت ملی، انسجام اجتماعی و انتقال دانش میان نسل‌ها ایفا می‌کنند. ثبت این آیین‌ها در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو نشان از ارزش بی‌بدیل آنها در سطح بین‌المللی دارد.
سده، مهرگان، یلدا
جشن سده که دهم بهمن ماه، زمانی که ۵۰ روز و ۵۰ شب مانده به نوروز، برگزار می‌شوند. معنای این جشن، جشن پیدایش آتش و پیروزی روشنی بر تاریکی است. بر اساس اسطوره‌های ایرانی، این جشن را هوشنگ، پادشاه پیشدادی، پس از کشف آتش برپا کرد. این جشن در سال ۲۰۲۳ به طور مشترک میان ایران و تاجیکستان به ثبت جهانی رسید.
جشن مهرگان، مهر روز از مهر ماه معمولا برابر با ۱۰ مهر و نیمه سال خورشیدی برگزار می‌شود و پس از نوروز، مهم‌ترین جشن ایرانیان باستان و در تمام گستره فرهنگی ایران زمین بوده است. مهرگان به ایزد مهر (میترا) اختصاص دارد و از دیدگاه اسطوره‌ای یادآور پیروزی فریدون بر ضحاک است. مهرگان در سال ۲۰۲۴ به طور مشترک میان ایران و تاجیکستان به عنوان میراث ناملموس جهانی به ثبت رسید.
جشن یلدا که شب اول زمستان، یعنی ۳۰ آذر که به یکم دی می‌رسد، برگزار می‌شود. یلدا طولانی‌ترین شب سال است که پس از آن، روزها بلندتر و تاریکی کوتاه‌تر می‌شود، به همین دلیل نماد غلبه نور بر تاریکی است. در باورهای ایرانی، این شب با میلاد میترا (خدای روشنایی) مرتبط است. یلدا در سال ۲۰۲۲ به طور مشترک میان ایران و افغانستان، به عنوان میراث ناملموس، ثبت جهانی شد.
این جشن‌ها بخش مهمی از هویت ایرانی هستند و همچنان با شکوه در سراسر کشور برگزار می‌شوند.
نقطه اشتراکی در میان تفاوت‌های تاریخی، فرهنگی و قومی
این آیین‌ها تنها مراسمی برای شادی نیستند، بلکه از نظر اجتماعی و فرهنگی نقش عمیقی در هویت و همبستگی مردم ایران داشته‌اند.
این آیین‌ها پیوندی عمیق با ریشه‌های تاریخی و فرهنگی ایران دارند و استمرار جشن‌هایی مانند سده، مهرگان و یلدا نشان‌دهنده ماندگاری ریشه‌های فرهنگی ایرانیان است که به رغم تغییرات سیاسی و اجتماعی، این سنت‌ها را حفظ کرده‌اند.
این جشن‌ها باعث می‌شوند مردم دور هم جمع شوند، نسل‌های مختلف با یکدیگر ارتباط بگیرند و حس همدلی و انسجام اجتماعی تقویت شود. در گذشته، جشن‌هایی مانند مهرگان و سده فقط یک رسم درون خانوادگی نبودند، بلکه آیین‌هایی عمومی محسوب می‌شدند که باعث تعامل و همبستگی میان گروه‌های مختلف مردم شوند.
در جشن یلدا، شاهنامه‌خوانی و دیوان حافظ خواندن، نه‌تنها سرگرمی است بلکه راهی برای زنده نگه‌داشتن میراث ادبی و فرهنگی و حفظ ادبیات و حکمت ایرانی محسوب می‌شود. این آیین‌ها الهام‌بخش هنر ایرانی در حوزه‌های مختلفی مانند موسیقی، نقاشی، شعر و معماری بوده‌اند. بسیاری از داستان‌های شاهنامه، اشعار حافظ و سعدی، و حتی طراحی‌های مینیاتور ایرانی ریشه در این جشن‌ها دارند.
ایران دارای اقوام و زبان‌های مختلفی است، اما این جشن‌ها نقطه مشترکی میان همه ایرانیان هستند. کردها، لرها، ترک‌ها، بلوچ‌ها، فارس‌ها، و دیگر اقوام ایرانی، هر یک با شیوه‌های خاص خود، این آیین‌ها را جشن می‌گیرند که به حفظ وحدت ملی و فرهنگی کمک می‌کند.
ریشه‌های اساطیری
این جشن‌ها به تقویم طبیعی و کشاورزی ایران مرتبط بوده‌اند. مهرگان مراسم پایان برداشت محصول و یلدا زمان آغاز فصل جدید کشت و کار بوده است، با این که هر سه جشن در آیین زرتشتی مقدس محسوب می‌شوند، مراسمی پیشازرتشتی به حساب می‌آیند و در میتراییسم و مهرپرستی ریشه دارند.
آئین میترایی مربوط به دوره‌های نخستین مهاجرین آریایی‌تبار به فلات ایران و سرزمین هند است که موجب اشتراکات اعتقادی زیادی در مدت زمان طولانی مابین اقوام ایران و هند شده بود، این پیشینه تاریخی به دو هزار چهارصد سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد.
این جشن‌های ایرانی اغلب بر محور پیروزی نور بر تاریکی یا خیر بر شر بنا شده‌اند. این مفهوم در یلدا، غلبه خورشید بر شب طولانی، سده، آتش در برابر تاریکی و سرمای زمستان و مهرگان، پیروزی فریدون بر ضحاک دیده می‌شود. در واقع، این جشن‌ها به مردم امید، شادی و روحیه مبارزه در برابر سختی‌ها میدهند.
هویت فرهنگی ایران برای معرفی به جهان
این جشن‌ها فقط یک سنت قدیمی نیستند، بلکه نقش مهمی در هویت، انسجام اجتماعی، انتقال دانش، تقابل با سختی‌ها و حفظ فرهنگ ایرانی دارند. شاید به همین دلیل است که باوجود گذشت هزاران سال، هنوز هم مردم ایران این آیین‌ها را با علاقه و اهمیت برگزار می‌کنند.
ثبت جشن‌های سده، مهرگان و یلدا به‌عنوان میراث ناملموس جهانی، گامی مهم در جهت حفظ و معرفی فرهنگ ایرانی در سطح بین‌المللی است. این آیین‌ها نه‌تنها گذشته‌ای درخشان را روایت می‌کنند، بلکه همچنان در زندگی ایرانیان حضور دارند و با گذر زمان، به شیوه‌های جدیدی تداوم یافته‌اند. شناخت، پاسداشت و انتقال این جشن‌ها به نسل‌های آینده، نقشی کلیدی در حفظ هویت فرهنگی ایران خواهد داشت و فرصتی برای معرفی ارزش‌های غنی ایرانی به جهان است.
