چگونه از سخن گفتن بیهوده جلوگیری کنیم؟

به گزارش هیچ یک  آیت الله محمدعلی جاودان در کتاب ره‌نمای طریق در پاسخ به سوالی درباره روش پرهیز از سخنان بیهوده و ضرورت سکوت سفارش کرد که قلب خود را به ذکر و محبت الهی مشغول کنید تا بتوانید از گفتن کلام بیهوده رهایی یابید.

جاودان گفت: آدمی برای سکوت از کلام بیهوده، یا باید عقل زیادی داشته باشد یا قلبش مشغول به خوف خدا، ذکر خدا یا محبت الهی باشد. پس زمانی که هیچ یک از این ها در کسی وجود نداشته باشد، باید به خود ریاضت و سختی بدهد تا سکوت نماید!

این استاد اخلاق افزود؛ البته این ریاضت در تمام طول عمر نخواهد بود. بلکه پس از مدتی برای انسان، ملکه و آسان خواهد شد اما در ابتدای مسیر، بدون ریاضت به جایی نخواهد رسید. البته ریاضت دیگری نیز وجود دارد و آن این که آن قدر قرآن بخوانید و استغفار کنید که به جهت خستگی، حال صحبت کردن نداشته باشید ولی راه اول ارزشمندتر و پرسودتر خواهد بود. (صفحه ۱۱۷)

سکوت داریم تا سکوت

سکوت و حفظ زبان به عنوان یکی از صفات پسندیده اخلاقی است که در روایات اسلامی بسیار به آن سفارش شده است و یکی از راهکارهای درمانی برای بسیاری از بیماری ها و گناهان ناشی از زبان دانسته شده است. البته سکوت بی جا نیز گناه است. مثل اینکه وظیفه فردی ارشاد، امر به معروف و نهی از منکر و مانند آن باشد ولی سکوت کند.

امام باقر (ع) فرمود «به راستی که این زبان کلید همه خوبی‌ها و بدی‌هاست. پس سزاوار است که مؤمن بر زبان خود مهر زند؛ همان گونه که بر (کیسه) طلا و نقره خود مُهر می زند.» در واقع زبان همچون شمشیری دو لبه است که هنگام استفاده از آن باید بسیار مراقب بود. چون خطرش هم می تواند مثل نفعش جامعه ای را در برگیرد. بنابراین اگر انسان سخن یا سکوت بی جا داشته باشد، خود و دیگران را متضرر می کند. چون در هر دو صورت مرتکب گناه می شود.

البته گناهان زبان بسیار بزرگ هستند که اگر انسان سخن بی جا داشته باشد، گرفتار گناهانی مثل غیبت، تهمت، دروغ، عدم نهی از منکر، حمایت از باطل، سخن چینی و مانند آن می‌شود. لذا حضرت علی (ع) فرمود زبان آدمی درنده ای است که اگر رها شود، گاز می گیرد.

علمای اخلاق می گویند: میوه سکوت، نورانیت قلب است و سرازیر شدن اسراری به قلب، که قبلا نبود. سکوت نشانه عقل است؛ البته سکوتی که بر طبق موازین و در جای خود باشد و امیر مومنان فرمود «زمانی که عقل کامل شود، کلام کم می شود.» یعنی رابطه مستقیم بین کمال عقل و بین کم سخن گفتن وجود دارد. در واقع سکوت، نشانه پختگی و آب‌دیده شدن فرد است. انسانی که وجودش با سکوت انس گرفته و لذت دم بستن را چشیده، شیوه خاموشی و سکوت را بر می گزیند.

لذا سفارش کرده اند هر زمان که می خواهید سخن بگویید، ابتدا تفکر کنید که این دستور العمل، در اکثر مواقع منجر به سکوت می شود. حضرت علی (ع) فرمود «زبان مومن پشت قلب او و قلب منافق پشت زبان اوست».

البته مواردی نیز وجود دارد که وظیفه انسان سخن گفتن است. مثلاً یک مسلمان نباید در برابر کارهای باطل و نادرست دیگران، ساکت بنشیند و هیچ اقدامی نکند. چون این سکوت، دلیل آن است که او، با انجام آن کارهای باطل مخالفتی ندارد و کسی که مخالف امری نباشد، به‌ طور طبیعی، به انجام آن امر، رضایت داده است و راضی بودن به انجام کار دیگران نیز مانند آن است که خود او هم در آن کار، شرکت و دخالت داشته باشد. لذا حضرت علی (ع) فرمود مسلمان مومن حق ندارد ساکت بنشیند و شاهد و تماشاگر کارهای باطل دیگران باشد. چون در آن صورت، از او دو گناه سر زده است. یک گناه همان رضایت دادن به انجام آن کار است و گناه دیگر آن است که با چنین رضایتی، خود او نیز، در آن کار نادرست بصورت همکار و همراه درآمده و در حقیقت مثل آن است که خود نیز، در انجام آن گناه، شرکت و همکاری داشته است و در روایتی دیگر فرمود «آنجا که باید سخنِ درست گفت در خاموشی خیری نیست، چنانکه در سخن ناآگاهانه نیز خیری نخواهد بود.» و امام صادق (ع) فرمود «سخن گفتن درباره حق، از سکوت بر باطل بهتر است.»

در روایات فراوانی به سکوت دستور داده شده است. زیرا هر چه حرف زیادتر باشد، احتمال خطا و گناه هم بیشتر است و اگر انسان حرفی نزند دچار لغزش و خطا و معصیت نمی شود.

حضرت امیر بیان فرمود «اگر سلامت جان و پوشاندن عیب های خود را دوست داری کم سخن بگو و زیاد سکوت کن که فکر تو زیاد و قلب تو نورانی می شود.» و فرمود کسی که سخن او زیاد شود، گناه او زیاد می شود و کسی که گناهش زیاد شد، حیاء او کم و در نتیجه ورع او کم خواهد شد و کسی که ورع او اندک شد، قلبش می‌میرد و در نتیجه وارد جهنم می‌شود.