کمال‌گرایی در نوجوانان، گاهی بیشتر از آنکه یک ویژگی مثبت باشد، به سایه‌ای از انتظارات و فشارهای بیرونی تبدیل می‌شود. در جهانی که رقابت و موفقیت به ارزش‌های اصلی بدل شده‌اند، نوجوانان در تلاش‌اند تا به استانداردهای غیرواقعی دست یابند، غافل از اینکه این فشارها می‌تواند به جای رشد، آسیب‌های روانی جدی به همراه داشته باشد.
به گزارش هیچ یک – در دنیای امروز که فشارهای تحصیلی و اجتماعی بیش از پیش بر دوش نوجوانان سنگینی می‌کند، کمال‌گرایی به یکی از چالش‌های رایج این دوره سنی تبدیل شده است. بسیاری از نوجوانان با استانداردهای بالایی که برای خود تعیین می‌کنند، دائماً در تلاش برای رسیدن به بهترین نتایج هستند، اما آیا این تلاش همواره سالم است؟ در گفت‌وگو با دکتر آمنه ذاکری، روانشناس کودک و نوجوان، به بررسی این موضوع و راه‌های شناسایی آن پرداخته‌ایم.
کمال‌گرایی؛ تیغ دو لبه
آمنه ذاکری، روانشناس کودک و نوجوان در ابتدای صحبت‌های خود اشاره می‌کند که کمال‌گرایی در ذات خود نه‌تنها یک ویژگی منفی نیست، بلکه می‌تواند عاملی برای پیشرفت و رشد فردی باشد. اما زمانی که این ویژگی به شکل افراطی بروز پیدا کند و باعث اضطراب و نارضایتی مداوم شود، نیاز به بررسی و مدیریت دارد.
او توضیح می‌دهد:«کمال‌گرایی مثبت به نوجوان کمک می‌کند تا برای پیشرفت تلاش کند، اما وقتی این ویژگی باعث شود که فرد از شکست بترسد، اعتمادبه‌نفسش کاهش یابد یا دائماً خود را تحت فشار ببیند، به نوعی کمال‌گرایی منفی تبدیل می‌شود.»
نشانه‌های کمال‌گرایی در نوجوانان
ذاکری معتقد است که یکی از مهم‌ترین راه‌های شناسایی کمال‌گرایی در نوجوانان، توجه به رفتارها و احساسات آنها در موقعیت‌های مختلف است. او توضیح می‌دهد که این ویژگی معمولاً در پنج حوزه نمود پیدا می‌کند:
۱. تحصیل و عملکرد آموزشی
بسیاری از نوجوانان کمال‌گرا به شدت نگران نمرات و ارزیابی‌های تحصیلی خود هستند. این نگرانی گاهی به حدی می‌رسد که آنها را از امتحان کردن چیزهای جدید بازمی‌دارد. «این نوجوانان اغلب به خودشان اجازه اشتباه کردن نمی‌دهند و اگر نمره‌ای کمتر از حد انتظارشان بگیرند، آن را یک شکست جدی تلقی می‌کنند.
۲. احساسات و نگرش‌ها
نوجوانان کمال‌گرا معمولاً از موفقیت‌های خود راضی نیستند و حتی اگر عملکرد خوبی داشته باشند، باز هم احساس می‌کنند که باید بهتر باشند.ذاکری می‌گوید: «حساسیت بالا به انتقاد نیز از نشانه‌های این ویژگی است. این نوجوانان هرگونه بازخورد منفی را به معنای ناکافی بودن خودشان تلقی می‌کنند و این موضوع می‌تواند عزت‌نفس آنها را کاهش دهد.»
۳. رفتارهای روزمره و کارهای شخصی
این نوجوانان معمولاً وقت زیادی را صرف تکمیل تکالیف و پروژه‌های خود می‌کنند و بارها و بارها کارشان را ویرایش می‌کنند تا هیچ نقصی باقی نماند. از طرفی، برخی دیگر دچار تعلل در انجام کارها می‌شوند، چراکه از نتیجه نهایی و عدم کمال آن نگران‌اند.
۴. وضعیت جسمانی و روانی
استرس و اضطراب دائمی، مشکلات خواب، و حتی علائم جسمانی مانند سردرد و دردهای عضلانی می‌تواند از پیامدهای این ویژگی باشد. ذاکری در این رابطه هشدار می‌دهد:«گاهی این میزان فشار می‌تواند نوجوان را به سمت فرسودگی ذهنی و حتی افسردگی سوق دهد.»
۵. روابط اجتماعی
نوجوانان کمال‌گرا ممکن است از تعاملات اجتماعی دوری کنند، چراکه نگران قضاوت شدن یا تأیید نشدن از سوی دیگران هستند. آنها بیش از حد به تأیید دیگران وابسته‌اند و اگر تحسین نشوند، احساس بی‌ارزشی می‌کنند.
کمال‌گرایی؛ ویژگی فردی یا محصول جامعه؟
ذاکری تأکید می‌کند که کمال‌گرایی افراطی نه تنها یک ویژگی فردی، بلکه محصولی از تعاملات خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی است:«نوجوانانی که احساس می‌کنند هیچ چیزی جز کامل بودن ارزش ندارد، اغلب تحت تأثیر محیطی قرار گرفته‌اند که موفقیت را به عنوان تنها معیار ارزشمندی معرفی می‌کند. در بسیاری از خانواده‌ها، والدین استانداردهای بالایی را برای فرزندان خود تعیین می‌کنند و خواسته یا ناخواسته، آنها را تحت فشار می‌گذارند. عباراتی مانند “تو باید بهترین باشی” یا “نباید هیچ اشتباهی داشته باشی”می‌توانند باعث ایجاد اضطراب و ترس از شکست در نوجوانان شوند.»
به گفته این روانشناس، والدینی که خود تحت فشار جامعه برای موفقیت قرار دارند، این فشار را به فرزندانشان نیز منتقل می‌کنند. او افزود: «برخی والدین به دلیل تجربیات شخصی، دوست دارند فرزندشان در بهترین مدرسه تحصیل کند، همیشه نمرات عالی بگیرد و در رقابت‌های مختلف برنده باشد. اما آنچه اغلب نادیده گرفته می‌شود، سلامت روان و رشد طبیعی فرزند است.»
رسانه‌های اجتماعی و استانداردهای غیرواقعی
ذاکری در ادامه، نقش رسانه‌های اجتماعی را نیز در تشدید کمال‌گرایی برجسته می‌داند:«نوجوانان امروزی بیش از هر زمان دیگری در معرض تصاویر و روایت‌هایی از زندگی‌های به‌ظاهر کامل هستند. در شبکه‌های اجتماعی، افراد موفق و مشهور معمولاً فقط لحظات درخشان زندگی خود را به نمایش می‌گذارند. این موضوع باعث می‌شود نوجوانان احساس کنند که اگر کامل نباشند، ارزشی ندارند.»
او تأکید می‌کند که مقایسه دائمی با دیگران، می‌تواند باعث کاهش اعتماد به نفس و افزایش استرس در نوجوانان شود: «بسیاری از نوجوانان تلاش می‌کنند تا در هر جنبه‌ای از زندگی، از تحصیل گرفته تا ورزش، هنر و روابط اجتماعی، به بالاترین سطح ممکن برسند، زیرا فکر می‌کنند فقط در این صورت پذیرفته خواهند شد.»
محیط آموزشی و تأثیر آن بر کمال‌گرایی
این روانشناس کودک و نوجوان یکی از عوامل مهم دیگر را نظام آموزشی می‌داند و توضیح می‌دهد:«مدارس اغلب بر اساس نمره و رتبه‌بندی دانش‌آموزان را قضاوت می‌کنند. در بسیاری از سیستم‌های آموزشی، اشتباه کردن امری نامطلوب تلقی می‌شود. این فضا باعث می‌شود دانش‌آموزان از ترس اشتباه، به خودشان سخت بگیرند و حتی گاهی از امتحان کردن مهارت‌های جدید بترسند.»
او افزود که این ترس از شکست، منجر به تعویق کارها و حتی گاهی کناره‌گیری از فعالیت‌هایی می‌شود که ممکن است برایشان لذت‌بخش باشد: «برخی نوجوانان به دلیل این که نمی‌توانند به استانداردهای بالایی که برای خود تعیین کرده‌اند برسند، دست از تلاش برمی‌دارند و خود را فردی ناتوان می‌بینند.»
چگونه می‌توان فشارهای کمال‌گرایی را از روی نوجوانان برداشت؟
ذاکری به بررسی تأثیرات کمال‌گرایی بر نوجوانان می‌پردازد و تأکید می‌کند که فشار بیش از حد برای رسیدن به «کمال» می‌تواند زمینه‌ساز اضطراب، ناامیدی و حتی کاهش عزت‌نفس در آنان شود.
او با اشاره به تجربیات خود در مشاوره با نوجوانان می‌گوید: «یکی از چالش‌های اساسی این نسل، باور غلطی است که ارزشمندی‌شان را وابسته به بی‌نقص بودن می‌داند. بسیاری از نوجوانان تصور می‌کنند که باید همیشه بهترین باشند، در غیر این صورت شکست خورده‌اند. این طرز فکر می‌تواند آسیب‌زا باشد و به مرور، آنها را دچار احساس نارضایتی دائمی از خود کند.»
ذاکری بر ضرورت ایجاد فضایی امن برای نوجوانان تأکید می‌کند و می‌گوید: «نوجوان باید احساس کند که اشتباه کردن بخشی از فرایند رشد است. والدین و مربیان می‌توانند این پیام را با رفتارهای خود منتقل کنند. به جای تمرکز صرف بر نتیجه، بهتر است به تلاش و پیشرفت نوجوان بها داده شود. وقتی فرزندی تمام توان خود را برای کاری گذاشته اما به نتیجه‌ای که می‌خواسته نرسیده است، حمایت و تشویق او برای تلاشی که کرده، بسیار مهم‌تر از تأکید بر نتیجه نهایی است.»
وی همچنین به اهمیت تعیین اهداف واقع‌بینانه اشاره می‌کند و می‌گوید: «گاهی نوجوانان اهدافی را برای خود تعریف می‌کنند که فراتر از توانایی‌هایشان است. این مسئله می‌تواند باعث احساس شکست و کاهش اعتمادبه‌نفس شود. در این مواقع، لازم است که والدین و مربیان به نوجوان کمک کنند تا اهداف منطقی و دست‌یافتنی برای خود تعیین کند و مسیر موفقیت را پله‌پله طی کند.»
ذاکری یکی دیگر از راهکارهای مقابله با کمال‌گرایی را آموزش مهارت‌های مدیریت استرس می‌داند و توضیح می‌دهد: «کمال‌گرایی معمولاً با استرس و اضطراب همراه است. نوجوانی که مدام نگران بی‌نقص بودن است، فشار روانی زیادی را متحمل می‌شود. آموزش تکنیک‌های آرام‌سازی، مانند تمرین‌های تنفسی یا مدیتیشن، می‌تواند به کاهش این فشار کمک کند.»
در پایان، او توصیه می‌کند که خانواده‌ها به نوجوانان بیاموزند که ارزش آنها وابسته به نتیجه عملکردشان نیست، بلکه در پذیرش خود و تلاش مستمر برای رشد نهفته است. وی خاطرنشان می‌کند: «به نوجوانان یاد بدهیم که زندگی مسابقه‌ای برای رسیدن به کامل‌ترین نسخه ممکن از خودشان نیست، بلکه مسیری است برای شناخت، یادگیری و بهبود مستمر.»
