15 پاسخ مهم درباره فرزندخواندگی در ایران
مدیرکل امورکودکان ونوجوانان سازمان بهزیستی به مهمترین چالش‌ها و پرسش‌های مردم درباره فرزندخواندگی پاسخ داد.
گروه آسیب‌های اجتماعی هیچ یک ـ مهدی امیری پور: تازه ترین گفت‌وگوی علی محمدقادری، رئیس سازمان بهزیستی با رسانه‌ها نشان می‌دهد که آمار پذیرش فرزندخواندگی در کشور به نحو فزاینده‌ای افزایش داشته و به ۳۵ هزار نفر متقاضی فرزندخواندگی در صف انتظار رسیده است.
رئیس سازمان بهزیستی در این گفت‌وگو از واگذاری ۲هزار و ۳۰۰ کودک بی سرپررست و بدسرپرست واجد شرایط به خانواده‌های خیرخواه ایرانی در سال گذشته خبر داد. این مقام مسئول در سازمان بهزیستی آغوش سیمرغ را برنامه‌ای برای تجلیل از اقدامات خیرخواهانه خانواده‌های دارای فرزندخوانده دانست و عنوان کرد: همایشی به همین مناسبت در 2 ماه آینده برگزار خواهد شد.
مسأله فرزندخواندگی نه یک عنوان جدید بلکه موضوعی است که از دهه‌های گذشته در ایران رواج پیدا کرده است. مسأله‌ای که هر چه از آن می‌گذرد ابعاد و پیچیدگی‌های آن نیز گسترده می‌شود با این حال رسانه‌ها باید ورودی جدی به منظور تبیین و پیامدهای مسأئل فرزندخواندگی در ایران داشته باشند. از این رو به منظور پاسخ به برخی پرسش‌های مردم درباره فرزندخواندگی با سعید بابایی مدیرکل امورکودکان ونوجوانان سازمان بهزیستی کشور گفت‌وگو کردیم. متن این گفت‌وگو را می‌توانید در ادامه بخوانید:
روی خوش مردم ایران به فرزندخوانده‌ها
فارس: استقبال مردم کشور در دهه های اخیر از فرزندخواندگی چگونه بود؟ آیا این نوع پذیرش امروز دستخوش تغییراتی شده است؟
در گذشته شیوه پذیرش فرزندخواندگی به شکل امروزی چندان مرسوم نبود اما کودکانی بودند که وارد خانواده ها می‌شدند که در مقایسه با روش های امروزی بسیار متفاوت بود. امروزه فرزندخواندگی در ایران موضوعی است کاملاً قانونی که در بندهایی از قوانین رسمی کشور به آن اشاره شده است. این قوانین تأکید دارند که باید مسائل فرزندخواندگی و فرزندخوانده تا رسیدن به سن قانونی کودکان پیگیری شود. در بسیاری از کشورهای خارجی این گونه نیست و تنها به پذیرش فرزندخوانده اکتفا و چگونه رقم خوردن سرنوشت فرزندخوانده به موضوع حقوق عام کودک الحاق می‌شود.
با نگاهی به فعالیت‌ها در حوزه فرزندخواندگی در دو دهه اخیر شاهد این هستیم که این فرهنگ در جامعه شاهد رشد مطلوبی بوده است.
امروزه اگر نگاهی به برخی مراکز نگهداری کودکان فاقد سرپرست موثر بیندازیم کودکانی بیش از سن 18سال را می‌بینیم که به سن قانونی رسیده‌اند اما علی رغم برخورداری از سلامت جسم و روان، هیچ گاه خانواده ای آنها را به عنوان فرزندخوانده نپذیرفته و حالا این کودکان در چنین سنینی قرار دارند، اینها یادگار دورانی است که مددکاری از ارزش و قدر امروزی خود برخوردار نبود و به همین سبب به جای ورود کودکان به خانواده جایگزین و فرزندخواندگی، کودکان زندگی خود را در مراکز سپری می‌نمودند.
خوشبختانه چندسالی است که روند پذیرش فرزندخواندگی در ایران تسریع و شفاف شده و با راه اندازی سامانه فرزندخواندگی در سال ۱۳۹۹ روند کاملا شفاف است. پس از راه اندازی این سامانه ما سالانه حدود ۱۰ هزار خانواده متقاضی فرزندخواندگی در کشور داریم که به دنبال پذیرش کودکان فاقد سرپرست موثر هستند.
در سال ۱۴۰۱ شاهد رشد۵درصدی پذیرش فرزندخواندگی بوده ایم تعداد به ۲۳۰۰ کودک و نوجوان رسیده است. بسیار پرسش می‌شود که علیرغم این رشد چرا این تعداد بیشتری از کودکان به فرزندخواندگی پذیرفته نمی‌شوند؟ باید این گونه پاسخ داد که سازمان بهزیستی تنها می‌تواند کودکان بی سرپرست و یا بدسرپرستی که سلب حضانت شده باشند را به فرزندخواندگی بدهد، برخی از خانواده‌ها هستند که در زندان بوده و یا شرایطی مشابه هستند و قضات سلب حضانت کودکان را انجام نداده اند که ما بتوانیم آنها را به عنوان فرزندخوانده به خانواده‌های متقاض فرزندپذیری تحویل دهیم.
فرزندخوانده‌ها ارث نمی‌برند
فارس: اشاره ای به مقایسه ایران با کشورهای دنیا در بحث فرزندخواندگی داشتید، قانون ایران درباره فرزندخواندگی به چه ابعادی توجه داشته است؟ آیا منافع کودک در آن لحاظ شده است؟
بر اساس متون فقهی فرزندخوانده از ارث برخوردار نیست به همین سبب برخی از ماده‌ها و تبصره‌های قانونی وضع شده تا فرزندخوانده از منافع مالی خانواده ها در برابر سایر وراث برخوردار شود. اینها یکی از آن تمایزهایی است که ما را در موضوع فرزندخواندگی با دیگر کشورهای دنیا متمایز می کند.
تعدیل سیاست‌های بهزیستی برای پذیرش فرزندخواندگی
فارس: ملاک سازمان بهزیستی برای واگذاری فرزندخوانده‌ها به خانواده‌ها چیست، آیا سیاست‌های سازمان تغییری کرده است؟
در دهه‌های گذشته در امر واگذاری کودکان به خانواده ها برای فرزندخواندگی مسأله مالی بسیار مهم بود، اما هر چقدر به امروز نزدیک شدیم سیاست های سازمان بهزیستی در مسأله فرزندخواندگی از توجه به لزوما استطاعت مالی فاصله گرفته و عملاً به توانمندی و جایگاه اجتماعی، فرهنگی و علمی خانواده ها معطوف شد.
برای مثال در سال گذشته برای پذیرش فرزندخوانده، کودکی را به خانواده ای واگذار کرده ایم که مستأجر بوده و در یک خانه ۵۰ متری ساکن بودند اما کمیته فرزندخواندگی آن استان تشخیص داد که این خانواده جزء جامعه فرهنگی است و به رغم پایین بودن سطح مالی جنس و نوع خانواده می تواند کودک را دروضعیت مطلوبی در آینده قرار دهد.
خانواده‌ها چقدر از مالشان را به نام فرزندخوانده باید بزنند؟
فارس: باوری از گذشته وجود دارد که می‌گویند چه به نام بچه باید کنیم، چقدر از ملک ما را این بچه می برد، این باورها هنوز جاری و حاکم در جامعه ما است آیا واقعا درست است؟
باید به طور واضح بگویم قانون به نام کردن یک سوم اموال برای قبل از سال 1392 بود، امروز ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست می گوید: «دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می‌نماید که درخواست‌کننده سرپرستی بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق مزبور با دادگاه است. در مواردی که دادگاه تشخیص دهد اخذ تضمین عینی از درخواست‌کننده ممکن یا به مصلحت نیست و سرپرستی کودک یا نوجوان ضرورت داشته باشد، دستور اخذ تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق در آینده را صادر و پس از قبول درخواست‌کننده و انجام دستور، حکم سرپرستی صادر می‌کند.»، اجرای این قانون به استطاعات مالی، وضعیت فرزندان خانواده و… بستگی دارد و تشخیص نوع و میزان مال بر عهده قاضی است.
در تبصره این ماده قانونی آمده است: در صورتی‌که دادگاه تشخیص دهد اعطای سرپرستی بدون اجرای مفاد این ماده به مصلحت کودک یا نوجوان می‌باشد، به صدور حکم سرپرستی اقدام می‌نماید. بنابراین روند برای ورود کودک به خانواده فرهیخته اما دارای توان مالی نسبی(و نه بالا) فراهم شده است.
تملیک یک سوم اموال برای فرزندخواندگی!
فارس: اشاره ای داشتید به این که تعیین میزان اختصاص مال به فرزند خوانده ها به عهده قضات است، آیا قضات همکاری می کنند و چقدر توانسته اند با موضوع فرزندخواندگی کنار بیایند؟
ما تملیک یک سوم اموال برای فرزندخواندگی را نداریم و این به نوع دیدگاه و استنباط قاضی بستگی دارد و این دیدگاه شرایط فرزندخواندگی را رقم می زند. برای این نوع پذیرش قاضی به خانواده می‌گوید که وصیت عهدی بدهید.
ما با قضات بسیاری جلسه گذشته ایم و بسیاری از قضات بر تسهیل روند فرزندخواندگی تأکید داشته اند اما ذهنیت تملیک حداکثر اموال به نفع فرزندخوانده در بخشی از قضات جاری است و همچنان در برخی مناطق در حال رخ دادن است.حتی در این تهران چنین ذهنیت هایی هم وجود دارد.
این گونه فرزندخوانده داشته باشید
فارس: روند فرزندخواندگی را تشریح می‌فرمایید.
به طور کلی سه دسته از خانواده ها می‌توانند فرزندخوانده داشته باشد، خانواده ای که فرزند ندارند، خانواده ای که فرزند دارد و بانویی که مجرد است، اینها می توانند کودک به عنوان فرزندخوانده پذیرش کنند.
ما سالانه حدود ۱۰ هزار خانواده متفاضی فرزندخواندگی داشته ایم، اما از آن طرف ۲۳۰۰ فرزندخوانده داشته ایم، علت آن است که کودکی وجود ندارد که به فرزندخواندگی داده شود. امروز طبق آمار سامانه ملی فرزندخواندگی ۷۵درصد متقاضیان می گویند ما کودک زیر ۲سال می خواهیم، ۹۲درصد متقاضیان کودک زیر ۵ سال می خواهند و تنها ۲ تا ۳درصد از متقاضیان حاضرند کودک نیازمند درمان را به فرزندخواندگی بپذیرند.
وقتی کودکی وارد سیستم بهزیستی می شود و پذیرش می شود، بهزیستی بررسی می کند که این کودک در درجه اول تحویل خانواده زیستی خود شود اگر این رخداد صورت نگیرد ما بین اقوام آن کودک می گردیم تا آن کودک را به سرپرستی بگیرند در صورت عدم یافتن سرپست آن کودک را به فرزندخواندگی واگذار می کنیم تا در مراکز نمانند.
تغییر سن واگذاری فرزندخوانده‌ها براساس قانون جدید
فارس: آیا شاهد تغییراتی در قانون فرزندخواندگی در این سالهای اخیر بوده ایم؟
بله شاهد تغییراتی در این سالها در حوزه فرزندپذیری بوده ایم، یکی از تفاوت های قانون سال ۱۳۹۲ با قانون تصویب شده در سال قبل از ۱۳۹۲ این است که قانون جدید اجازه داده تا سن ۱۶ سالگی کودک را به فرزندخواندگی به خانواده‌ها تحویل دهیم این در حالی است که در قانون مصوب پیشین سن فرزندخواندگی ۱۲ سال بود. قانون نسبت به گذشته تغییرات زیادی داشته است اما نیاز است پس از ده سال از تصویب قانون، مجددا مسیر برای ارزیابی و اصلاح بندهایی از قانون فراهم گردد.
کسی زیر بار این فرزندخوانده‌ها نمی‌رود!
فارس: بیشترین مسأله ای که امروز شما در حوزه فرزندخواندگی نگران آن هستید چیست؟ آیا در این باره تهمیداتی اندیشیده‌اید؟
یکی از نگرانی‌های ما مسأله پذیرش کودکان بالای ۵ سال و کودکان نیازمند درمان است، متأسفانه تعداد خانواده‌هایی که متقاضی پذیرش این کودکان هستند بسیار کم است و ما تمرکز بسیاری بر فرهنگ سازی فرزندخواندگی کودکان بالای ۵ سال و نیازمند درمان داریم تا این موضوع ترویج پیدا کند.
برهمین اساس یکی از برنامه های در دست اجرا همایش «آغوش سیمرغ» است که همایش تجلیل از خانواده هایی است که کودکان نیازمند درمان را به فرزندخواندگی برده اند، از ۲۳۰۰ فرزندخوانده ای که در سال ۱۴۰۱ به فرزندپذیری در میان خانواده ها رفته اند ۲۰۰ کودک نیازمند درمان به فرزندخواندگی رفته اند که فرهنگ بالای جامعه و این خانواده‌ها را نشان می دهد. این یعنی اگر چه کودکی نیازمند درمان بوده و پدر و مادر زیستی او حاضر به نگهداری نشده اند، اما خانواده هایی دیگر سرپرستی آنها را پذیرفته و به فرزندخواندگی قبول کرده اند.
فرزندخوانده‌های نیازمند درمان را پذیرش کنید
فارس: پیشنهاد شما برای پذیرش کودکان نیازمند درمان و یا کودکان بالای 5 ساله چه هست، آیا مسیر فرزندخواندگی تسهیل شده است؟
اگر خانواده ای حاضر شود کودک نیازمند درمان و یا کودک بالای سال را به فرزندخواندگی را بپذیرد کاملا خارج از نوبت بررسی می شود، البته زمان آن کاهش یافته است و باید کار را به سمتی پیش ببریم تا کودک بتواند یک روز زودتر به آغوش خانواده برود.
سلب حضانت کودکان آری یا نه؟
فارس: مسأله سلب حضانت برخی کودکان آیا صورت می گیرد؟ قضات چکونه با شما همکاری می کنند؟
برخی از قضات اجازه سلب حضانت برخی از کودکان بدسرپرست را نمی دهند تا وارد خانواده متقاضی فرزندخواندگی شود، نظر بهزیستی این است که اگر خانواده ای دارای اعتیاد و یا شرایط زندگی فاقد استانداردی است حضانت این کودکان را سلب کنید تا بتوانیم آنها را به عنوان فرزند خوانده به خانواده های آماده و شایسته تحویل دهیم که برخی از قضات این مسأله را می پذیرند اما برخی دیگر خیر. با این تصمیم کودک از وضعیت مخاطره‌آمیز خارج می‌شود و می‌تواند تا زمانی که خانواده زیستی‌اش شایستگی لازم را کسب کند در محیطی ایمن به زندگی خود ادامه دهد.
آغوش مادر؛ نیازی ویژه در هزار روز اول زندگی
فارس: سلب حضانت از برخی خانواده های دارای آسیب به طور موقت است، طبیعتاً علقه ای بین کودک و خانواده جدید به وجود می آید، چگونه می توان پس از اصلاح خانواده فرزند، کودک را به خانواده زیستی خود بازگرداند؟
علقه اتفاق می افتد، اما باید توجه داشت که ما در حالت واقعی بین چند مساله هستیم و باید تصمیم بگیریم: این که کودک در مرکز نگهداری شبانه روزی نگهداری شود که روزانه 2 مربی داشته باشد و دلبستگی او به طور کل از بین برود یا آن که در یک خانواده باشد و چند سال در میان آنها زندگی کند و علقه‌ای ایجاد شود و یا در خانواده زیستی خود که دارای آسیب است زندگی کند؟ حقیقت آن است که مربی نمی تواند جای والدین کودک را بگیرد. آن هم در هزار روز اول زندگی کودک، در این هزار روز بچه آغوش مادر را می خواهد. اگر دلبستگی در این ایام شکل گرفت این دلبستگی می ماند. اگر صورت نگیرد بعضاً ممکن است که در زندگی نتواند دلبستگی ایمنی داشته باشد و همین ها در روند بعدی زندگی آنها را دچار مشکلات جدی می کند.
با مرگ فرزندخوانده، اموال او به چه کسی می‌رسد؟
فارس: اگر کودک فرزندخوانده از دنیا برود آیا مالی به او تعلق می‌گیرد یا خیر؟
در وصیت عهدی هیچ مالی به نام فرزند زده نمی شود بلکه یک نوع تعهد است. این به خاطر آن است که پشتوانه مالی برای کودک ایجاد شود و حق آن حفظ شود. اگر خانواده هایی که می خواهند فرزندخوانده داشته باشند دارای وضعیت مالی مطلوبی باشند می توانند از روش صلح عمرا استفاده کنند و بخشی از اموال خود را به فرزندخوانده تقدیم کنند. اگر کودکی که چیزی به نامش زده شده ورثه داشته باشد که براساس قانون با آن رفتار خواهد شد و بر خلاف تصور این اموال به بهزیستی نمی‌رسد.
ما مواردی را داشتیم که تأمین مالی برای کودک فرزندخوانده صورت نگرفته است. ما پرونده ای را داشتیم که فرزندخوانده 30 سال دارد و پدر و مادر او از دنیا رفته اند و بستگانش گفته اند که تو نباید ارث ببری و مالی به تو تعلق نمی گیرد. البته این بخش از قانون نیز نیازمند بازنگری در سالهای پیش رو است.
اقبال زوجین نابارور برای پذیرش فرزندخوانده
فارس: آیا زوجین نابارور به شما برای پذیرش فرزندخوانده مراجعه کرده اند؟
بعضا برخی از خانواده‌ها و زوجین نابارور را دیده ایم و البته بسیارند که خودشان نمی توانستند صاحب فرزند شوند اما وقتی یک کودک را به فرزندخوانده قبول کرده اند پس از مدتی کوتاه خداوند فرزند دیگری را به آنها اعطا کرده است، یعنی همان خیر و برکتی که فرزندخوانده ها وارد زندگی خانواده ها می‌کنند.
ما برای فرزندخواندگی سه گروه متقاضی داریم، خانواده های فاقد فرزند در اولویت، خانم های مجرد و خانواده های دارای فرزند. خانواده های بدون فرزندی در اولولیت ما هستند که پس از ۵ سال از تاریخ ازدواج این خانواده ها دیگر نیازمند مدارک ناباروری نیست اما زیر ۵ سال نیازمند مدارک ناباروری خانواده ها هستیم.
بیمه عمر فرزندخوانده‌ها
فارس: یکی از مسائل مهم اختصاص بیمه عمر برای فرزندخوانده‌ها است، در این باره توضیح بدهید.
علت بند مربوط به این بیمه ها نیز مانند ارث است تا پشتوانه مالی برای کودک برقرار شود که درباره میزان و مقدار آن نیز قضات براساس میزان استطاعت مالی خانواده تشخیص نهایی را می دهند.
بلایی که فسخ فرزندخواندگی بر سر کودک می‌آورد
فارس: خانواده ای که به هر دلیل بعد از پذیرش فرزندخوانده بخواهد این پذیرش را فسخ کند آیا امکان فسخ فرزندخواندگی وجود دارد؟ آمار این فسخ در کشور چقدر است؟
آمار فسخ فرزندخواندگی بسیار کم است اما باید بگویم تلخ ترین واقعیتی است که ما را آزار می دهد، ما تلاش می کنیم تا فسخ صورت نگیرد، فسخ یعنی به کودکی که یکبار سرپرست نداشته است یکبار دیگر احساس کند که لایق داشتن سرپرست نبوده است. بنابراین باید در این خصوص بسیار دقت نمود.
پس از آنکه فرزندخواندگی فسخ شود، به او خدمات روانشناسی ارائه می‌شود. از نظر روانی نیاز به زمان بسیاری داریم که این کودک حالت عادی را پیدا کنند و بسیار تلخ است. نمی توانیم بگوییم فسخ کردن ممنوع است چرا که مانند کشورهایی می شود که طلاق ممنوع است و این مسئله ممکن است تبعات دیگری را به دنبال داشته باشد.
