بهترین سوغات همدان؛ از سفال تا انگشت پیچ

گروه هیچ یک زندگی – از مشهورترین صنایع دستی و سوغات همدان می‌توان به خوراکی‌های خوشمزه‌ای چون کماج، برساق، انگشت‌پیچ، حلوا زرده، نان چای، گز آردی و شیره انگور و همچنین سفال لالجین، مرواربافی و گلیم نهاوند اشاره کرد.

هگمتانه عصر باستان و همدان امروزی، به واسطه جاذبه‌های دیدنی فراوانی چون غار علی‌صدر، گنجنامه، آرامگاه بو علی ‌سینا و مقبره باباطاهر عریان، نظر گردشگران بسیاری را به خود جلب می‌کند؛ منطقه‌ای با قدمت کهن که تاریخ، تمدن، فرهنگ و هنر این سرزمین را یک‌جا در خود جای داده است و روزگاری به‌عنوان پایتخت ایران‌زمین، از آن یاد می‌شد.

تنوع سوغات در همدان هر سلیقه‌ای را راضی خواهد کرد و دست پر به خانه باز می‌گرداند. در این نوشتار، با بخشی از مهم‌ترین و معروف‌ترین سوغات خوراکی و صنایع دستی استان همدان آشنا خواهید شد.

سوغات همدان خوراکی

کماج همدان

نان کماج در مناطق مختلف و به شیوه‌های متفاوتی طبخ می‌شود؛ اما نان کماج همدان با نمونه‌های مشابه فرق می‌کند. در واقع، وقتی صحبت از سوغات خوراکی همدان به میان می‌آید، کماج، اولین گزینه‌ای است که به ذهن بسیاری از افراد می‌رسد.

کماج همدان به دو شیوه ساده و مغزدار تهیه و به‌عنوان صبحانه یا عصرانه مصرف می‌شود. خمیر این نوع نان سنتی و پرطرف‌دار، از ترکیب آرد، شکر، ماست یا شیر، کره، تخم‌مرغ، گلاب و هل به دست می‌آید. مغز نان کماج نیز می‌تواند، مخلوطی از گردوی خرد شده، شکر و پودر دارچین باشد. فن پخت نان شیرینی کماج همدان در ابتدای دهه ۹۰ خورشیدی، در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسید.

نان شیرمال همدان

همدانی‌ها نوعی شیرمال مخصوص به خود دارند که به‌نوعی، شیرینی مجلسی آن‌ها نیز به حساب می‌آید و برای پذیرایی از مهمانان خود، از آن استفاده می‌کنند. شیرمال همدانی از ترکیب آرد، شیر، پودر شکر، زرده تخم‌مرغ، روغن مایع، بیکینگ پودر و هل آماده می‌شود و معمولا، اهالی همدان کنار شیر داغ آن را سرو می‌کنند.

نان شیرمال همدانی با وجود تشابه ساختاری با دیگر نان‌های شیرمال، طرفداران بسیاری دارد و به‌عنوان سوغاتی مخصوص و محبوب همدان، به فروش می‌رسد.

انگشت پیچ

انگشت پیچ نوعی خوراکی شیرین و منحصربه‌فرد همدانی به حساب می‌آید که از لحاظ مواد تشکیل دهنده و طعم، شبیه گز اصفهان، از مشهورترین سوغات اصفهان، به نظر می‌رسد؛ اما از نظر بافت، مایعی غلیظ، روان و بدون مغز است. این شیرینی، بیش از یک قرن قدمت دارد و از قدیمی‌ترین سوغات همدان به شمار می‌رود.

سفیده تخم‌مرغ، شکر، آب، گلاب، هل یا دارچین و گز انگبین (ماده‌ حاصل از بوته گز) مواد اصلی انگشت‌پیچ را تشکیل می‌دهند. مواد مذکور را تا حدی با یکدیگر مخلوط می‌کنند تا سفید و سفت شود و حالتی چون عسل به خود بگیرد؛ از این جهت، برخی به انگشت‌پیچ، عسل سفید نیز می‌گویند.

انگشت‌پیچ خواص بسیاری دارد و به‌دلیل شیرین و مغذی بودن، خصوصا در ماه رمضان، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. این خوراکی منحصربه‌فرد، معمولا به رنگ سفید است؛ اما در شیوه جدید و به جهت تنوع، گاهی به‌صورت زعفرانی نیز تهیه می‌شود.

انگشت‌پیچ، چنانچه از نامش پیدا است، خوردنی را گویند که هنگام استفاده، به دور انگشت پیچیده می‌شود؛ در واقع، قدیمی‌ها برخی از خوراکی‌های غلیظ و کش‌دار چون عسل، شیره یا دوشاب را با انگشت بر دهان می‌گذاشتند و از این جهت، نام انگشت‌پیچ را بر برخی از خوردنی‌ها چون حلوای انگشت‌پیچ و شیرینی انگشت‌پیچ گذاشتند.

شیره انگور

شهر ملایر در همدان، به‌عنوان پایتخت جهانی انگور شناخته می‌شود. انواع خاصی از انگور با عناوین «فخری» و «گزنه‌ای» در آنجا وجود دارد که برای تهیه شیره انگور بسیار مناسب است؛ از این جهت، شیره انگور با کیفیت و خوشمزه، به‌عنوان یکی از بهترین سوغات همدان معرفی می‌شود.

شیره انگور، ارزش غذایی بسیار بالایی دارد و منبع غنی از ویتامین‌های A و B و نیز منیزیم و آهن است؛ از همین روی، در پیشگیری یا درمان برخی از بیماری‌ها چون کم‌خونی ناشی از فقر آهن، بسیار مفید ارزیابی می‌شود. این خوراکی سنتی پرطرف‌دار و مقوی، به‌ویژه برای صبحانه مورد مصرف قرار می‌گیرد تا انرژی تمام روز را تامین کند.

دو نوع شیره انگور در همدان تولید می‌شود؛ شیره انگور تیره و رقیق که تقریبا به رنگ قرمز است و برخی آن را با ارده مخلوط می‌کنند و شیره انگور غلیظ و روشن که رنگ و بافتی متفاوت و کرمی دارد.

شیره انگور قرمز که شناخته‌ شده‌تر از نوع دوم است، از آب انگوری به دست می‌آید که با خاک مخصوصی موسوم به «خاک سفید»، زلال و شفاف شده است. این نوع شیره، علاوه بر وعده صبحانه که با کره و نان به مصرف می‌رسد، برای تهیه حلوا، کیک، نان و شربت نیز کاربرد دارد.

شیره انگور روشن‌تر را که در اصطلاح «شیره انگور سفید» می‌نامند، از شیره انگور قرمز تهیه می‌کنند؛ به همین دلیل برای جلوگیری از تغییر رنگ، حتما باید در جای خنک از آن نگهداری کرد. این نوع شیره انگور، طعم خاصی دارد و در همراهی با انواع نان، صبحانه مقوی و خوشمزه‌ای را فراهم می‌آورد.

حلوا زرده

حلوا زرده، دسر محبوب و مقوی همدانی به شمار می‌رود که خواص زیادی دارد و در فهرست میراث ناملموس کشور نیز به ثبت ملی رسیده است. نام این حلوا از زرده تخم‌مرغی می‌آید که در مواد اولیه آن به چشم می‌خورد. برای تهیه حلوا زرده، معمولا آرد را تفت می‌دهند و سپس، با روغن حیوانی یا کره مخلوط می‌کنند تا تغییر رنگ دهد. مخلوط زرده تخم‌مرغ، شکر، گلاب، هل و زعفران را به آرد تفت داده شده می‌افزایند، آن‌قدر هم می‌زنند تا حلوا جمع شود و به روغن بیفتد.

در شیوه اصلی تهیه حلوا زرده، آرد یا نشاسته حذف می‌شود؛ زرده و شکر را به‌قدری می‌زنند که به حالت کرمی درآید و سپس داخل کره تفت می‌دهند. مخلوط به قوام لازم که رسید، زعفران، هل و گلاب را نیز به آن می‌افزایند و به‌قدری هم می‌زنند تا حلوا حالت کش‌داری به خود بگیرد. این حلوا نیز چون حلوا کاسه شیرازی، داخل کاسه یا ظرفی گود و به‌شکل سرد و یخچالی سرو می‌شود.

غلظت حلوای زرده سنتی از فرنی بیشتر است و در ظاهر، شاید شما را به یاد شله‌زرد بیندازد. معمولا در ماه رمضان، حتما سر سفره افطار همدانی‌ها، یک کاسه حلوا زرده را نیز خواهید دید؛ حلوایی که برخی، به‌عنوان سوغات نیز از همدان خریداری می‌کنند.

حلوا لوزی

حلوا لوزی، نوعی حلوای سنتی، معروف و خوشمزه همدانی به شمار می‌رود که چنانچه از نامش بر می‌آید، به‌شکل لوزی برش می‌خورد. حلوا لوزی در دو رنگ سفید و زعفرانی تهیه می‌شود و معمولا به‌عنوان دسر یا کنار چای مورد استفاده قرار می‌گیرد. آرد برنج، مغز گردو، سبوس گندم، عسل و زعفران، مواد اولیه حلوا لوزی همدانی را تشکیل می‌دهد.

برساق (نان روغنی همدان)

برساق نوعی نان شیرینی محلی و روغنی است که در برخی از مناطق کشور چون استان‌های کرمانشاه، ایلام، لرستان و همدان طبخ می‌شود. هر منطقه‌ای، برساق را به شیوه خاص خود آماده می‌کند و ازاین‌رو، دستورات متنوعی برای برساق وجود دارد؛ با این حال، شاید مهم‌ترین تفاوت، در شکل ظاهری برساق به نظر برسد. برساق کردها، معمولا دوکی‌شکل (بیضی با گوشه‌های کشیده) است و شیاری در میان دارد که در انتهای پخت، با پودر قند و مغزهای دلخواه پر می‌شود.

خمیر برساقی که به‌ویژه در روستاهای همدان آن را آماده و طبخ می‌کنند، از ترکیب آرد، شکر، تخم‌مرغ، شیر، روغن، زردچوبه و هل به دست می‌آید. همدانی‌ها برخلاف شهرهای کردنشین، این خمیر را با کمک دست یا وردنه به‌شکل گرد درمی‌آورند، در روغن سرخ می‌کنند و سپس سطح آن را با پودر قند یا شکر پوشش می‌دهند.

نوع مغزدار برساق نیز در همدان به چشم می‌خورد که پودر دارچین، پودر هل، شکر، مغز گردو، پسته و بادام را در میان خمیر می‌گذارند و سپس، چانه خمیری مغزدار را در روغن داغ می‌اندازند.

آبنبات قیچی

آبنبات قیچی از جمله شیرینی‌های سنتی و قدیمی همدان به شمار می‌رود که بسیاری از مسافران، آن را به‌عنوان سوغات خریداری می‌کنند. حس نوستالژیکی همراه این شیرینی است که بسیاری از افراد را به خاطرات خوش کودکی پیوند می‌زند.

آبنبات قیچی در واقع، شیرینی ساده و رنگارنگی است که از ترکیب آب، شکر و روغن در معیت اسانس‌ها و مغزهای مختلف به دست می‌آید و سپس، در قطعات کوچک بند انگشتی، برش یا قیچی می‌خورد. این نوع آبنبات پرطرف‌دار سنتی، در طعم‌های گوناگونی چون زعفرانی، زنجبیلی، هل‌دار، پسته‌ای، دارچینی، نارگیلی، پرتقالی، لیمویی و حتی ساده و بدون طعم، به فروش می‌رسد. گاهی مغزهای مختلف نیز در آبنبات قیچی به چشم می‌خورد که طعم خوش آن را مضاعف می‌سازد.

نان چای همدان

نان چای یا نان چایی، شیرینی خوشمزه‌ای است که اغلب افراد، به‌عنوان سوغات قزوین آن را می‌شناسند؛ اما استان‌های زنجان و همدان نیز سوغات محبوب و مشابهی به همین نام دارند. این نوع شیرینی مجلسی، میزان شکر کمی دارد و از این جهت، به‌عنوان یک شیرینی نسبتا کم‌ضرر، جایگزین قند کنار چای می‌شود؛ از این جهت، نام آن را از گذشته، «نان چای» گذاشته‌اند. نان چای از خوشمزه‌ترین شیرینی‌های سنتی ایرانی برای عید نوروز نیز به شمار می‌آید.

آرد، ماست، کره و تخم‌مرغ در کنار میزان کمی پودر قند، مواد اولیه نان چایی را تشکیل می‌دهد. این نوع شیرینی سنتی به نام همدان به ثبت ملی رسیده است.

باسلوق یا راحت ‌الحلقوم (باسلوق ملایری)

شیرینی باسلوق همدان با باسلوق‌های مرسوم متفاوت است و این تفاوت، نه‌تنها در شکل ظاهری، بلکه در عطر و طعم باسلق نیز حس می‌شود. در تهیه باسلوق همدانی، از شیره انگور استفاده می‌کنند و از این جهت، رنگ آن تقریبا قهوه‌ای روشن، طبع آن گرم و بسیار مغذی است. از آن‌جایی که شیره انگور، بیشتر در شهر ملایر پخته می‌شود، این نوع باسلوق به باسلوق ملایری شهرت دارد.

اهالی ملایر همدان برای پخت باسلوق مخصوص خود، آب، نشاسته، شیره انگور، شکر و گردو را با هم مخلوط می‌کنند و مدام هم می‌زنند تا به غلظت لازم برسد. گلاب را به مواد می‌افزایند و پس از خنک شدن، باسلوق را برش می‌دهند.

در شیوه دیگر تهیه باسلوق، ابتدا مغز گردو را با کمک سوزن، به نخ می‌کشند. ترکیب آب، شیره انگور، آرد یا نشاسته، گلاب‌، هل و زعفران را روی حرارت می‌گذارند تا غلیظ و کشدار شود. ریسمان گردوها را در مواد باسلوق فرو می‌برند و سپس، آویزان می‌کنند تا خشک شود.

صنل (شیرینی مخصوص نهاوندی)

صنل، نوعی شیرینی کاملا بومی و سنتی و منحصربه‌فرد است که تنها در شهر نهاوند همدان تولید می‌شود. از قدمت و نحوه اختراع خمیر صنل، هیچ اطلاعاتی در دست نیست؛ اما گفته می‌شود که طرز تهیه صنل در نهاوند، نسل به نسل انتقال پیدا کرده است.

بنا بر شواهد موجود، ساخت خمیر صنل، از حدود سال ۱۳۲۰ خورشیدی صنعتی شد و به‌عنوان سوغات نهاوند، رسمیت پیدا کرد. نام صنل را به واژه «صندل» مرتبط می‌دانند و وجه تسمیه آن را، در ادویه مخصوصی به نام «پودر چوب صندل» جست‌وجو می‌کنند که در مواد اولیه شیرینی به چشم می‌خورد.

آرد بوداده، روغن، بیسکویت، شکر، جوز، زنجبیل و دارچین، مواد اولیه خمیر صنل را تشکیل می‌دهد. به گواه مردم نهاوند، صنل به واسطه وجود ادویه‌های مخصوص، خواص دارویی بسیاری دارد. از جمله خواص آن، می‌توان به تقویت حافظه، کاهش فشار خون، ضدعفونی بدن، ضد التهاب و اسپاسم، ضد نفخ و خاصیت آرام‌بخشی اشاره کرد.

گز همدان

نام گز با شهر اصفهان پیوند خورده است و همگان، گز را شیرینی مخصوص اصفهان می‌دانند؛ اما گز همدان و شهر نهاوند، از قدیمی‌ترین سوغات استان همدان به شمار می‌رود. شهر نهاوند قدمتی چند ۱۰۰ ساله در تولید گز دارد و طعم و مزه گز مرغوب نهاوندی، تا مدت‌ها در ذهن باقی خواهد ماند.

بنا بر گفته‌های موجود، تهیه گز آردی نهاوند، همچنان به شیوه سنتی انجام می‌گیرد و تفاوت آن با نمونه‌های مشابه، در نوع پخت و مرغوبیت مواد مصرفی است. از سوی دیگر، میزان مغز در گز نهاوند، بیش از مناطق دیگر است.

ریش‌سفیدان نهاوندی معتقدند، از آن‌جایی که مواد اولیه گز و انگشت‌پیچ یکسان است، گز آردی نیز ابتدا در نهاوند تولید شد و سپس، به استان‌های اصفهان و یزد راه یافت. در نهاوند، تنها گز آردی تولید می‌کنند و به گفته تولیدکنندگان این شیرینی، افزودن آرد علاوه بر جلوگیری از چسبیدن لقمه‌های گز، مانع نفوذ هوا به شیرینی می‌شود.

معجون همدانی

معجون همدانی، سوغات خاص استان همدان است که به معجون صبحانه سنتی همدان نیز شهرت دارد. این خوراکی مقوی، با غلظتی چون حلوا، از ترکیب آرد، کنجد، دارچین، زنجبیل، جوزهندی، کاکائو، عرق نعنا، میخک و روغن تهیه می‌شود. توصیه می‌کنند که معجون همدانی را به‌عنوان یک گزینه سالم و پر انرژی، برای صبحانه یا میان‌وعده استفاده کنید.

چای بغدادی

چای بغدادی برخلاف نامی که پیشوند «چای» را به یدک می‌کشد، نوعی سوغات شیرین و خاص همدانی است که خواص دارویی و ضد درد نیز دارد. این محصول شیرین را به‌جای قند و در کنار چای سرو می‌کنند یا با حل کردن در آب، به‌شکل شربت یا دمنوش درمی‌آورند.

وجود ادویه‌هایی چون دارچین، زنجبیل، هل و میخک، علاوه بر عطر و طعم دلپذیر، طبع گرمی به چای بغدادی می‌بخشد و ازاین‌رو، این خوراکی سنتی، به‌ویژه برای روزهای سرد زمستان، بسیار مناسب و انرژی بخش به نظر می‌رسد.

برخی از فروشندگان معتقدند که چای بغدادی علاوه بر فصل زمستان، در تابستان نیز کاربرد دارد و از گرمازدگی پیشگیری خواهد کرد. برای این منظور، آن را آسیاب می‌کنند یا یک شب در آب می‌گذارند تا کاملا حل شود و شربت حاصل را به‌شکل سرد مصرف می‌کنند. از سوی دیگر، در فصل زمستان، می‌توان چای بغدادی را چون انواع چای و دمنوش داخل قوری انداخت و دم‌کرده مفید آن را به‌صورت گرم نوشید.

ترشی همدان

همدان علاوه بر انواع خوراکی‌های شیرین و خوشمزه، ترشی‌های باکیفیت و متنوعی نیز دارد. بیش از ۱۰۰ نوع ترشی در همدان یافت می‌شود؛ از این جهت و به زعم برخی از افراد، همدان را باید شهر ترشی‌ها نامید.

همدانی‌ها تقریبا از همه مواد در دسترس خود ترشی می‌سازند و به‌ویژه در فصل زمستان، از آن استفاده می‌کنند. به گواه اهالی همدانی‌، علاقه آن‌ها به انواع ترشی، ریشه در اقلیم سرد این استان دارد و از گذشته تاکنون، تنوع و مصرف ترشی در همدان، بیش از سایر مناطق بوده است؛ بنابراین، عجیب نیست که ترشی را یکی از مهم‌ترین و محبوب‌ترین سوغاتی‌های همدان معرفی کنند.

انواع ترشی از جمله ترشی فلفل، گردو، لوبیا سبز، زیتون، ذرت، سیر، موسیر، به، انبه، قارچ، خیار، انواع کلم، سبزی‌های معطر، خرفه، نخود فرنگی، بادمجان، آجیل، گلپر و حتی میوه‌های مختلفی چون خرمالو و آناناس، در همدان به چشم می‌خورد.

ترشی «شیر شیره» از قدیمی‌ترین ترشی‌های سنتی همدان به شمار می‌رود که با نخ کشیدن انگور و قرار دادن آن در سرکه انگور، حاصل می‌شود. ترشی گردو، نوع دیگری از ترشی‌های خاص همدان است که از گردوهای سبز و کال به دست می‌آید.

ترشی شپله نیز از انواع ترشی‌های منحصربه‌فرد همدانی است که خواص دارویی بسیاری برای آن ذکر می‌کنند. شپله یا هندوانه ابوجهل، گیاهی بوته‌ای است که در غرب کشور و استان‌هایی چون همدان و کرمانشاه می‌روید؛ این گیاه پر خاصیت، به‌ویژه در درمان چربی خون، دردهای مفاصل و بیماری‌های کبدی، بسیار مفید ارزیابی می‌شود.

خشکبار همدان

موقعیت جغرافیایی و آب و هوای همدان، کشت انواع خشکبار را در این استان مقدور کرده است. در این میان، نام و آوازه گردوی تویسرکان را تقریبا همه افراد جامعه شنیده‌اند؛ گردوی با کیفیتی که سوغات اصلی این شهر است و به ادعای برخی از افراد، از مرغوب‌ترین گردوهای قاره آسیا نیز به حساب می‌آید.

علاوه بر گردو و بادام که مهم‌ترین انواع خشکبار همدان محسوب می‌شوند، انواع میوه خشک، مویز و کشمش همدان نیز، از سوغاتی‌های محبوب و مرغوب این استان است. در لیست غذاهای سنتی همدان نیز غذایی به چشم می‌خورد که به «آش خشکبار» شهرت دارد و برگه آلو، هلو و زردآلو، آلبالوی خشک، آلوی خشک و گردو در تهیه آن استفاده می‌شود.

صنایع دستی و سوغات همدان

سفال همدان

سفال لالجین همدان از بهترین و با کیفیت‌ترین محصولات سفالی کشور است که قدمتی ۸۰۰ تا ۱,۰۰۰ ساله دارد؛ از این جهت، لالجین را پایتخت سفال ایران و جهان می‌دانند. با این حال، هنر سفالگری، علاوه بر لالجین، در جای‌جای همدان دیده می‌شود. ملایر، کبودرآهنگ و تویسرکان، از جمله شهرهای استان همدان هستند که کارگاه‌های سفالگری در آنجا، فعال و پویا به کار خود ادامه می‌دهند.

سفال و سرامیک به‌ویژه شهر لالجین، از جمله بهترین سوغات و صنایع دستی همدان به شمار می‌رود. ظروف سفالی زیبا و رنگارنگ ساخته شده در همدان که گاهی کنار جاده نیز به چشم می‌خورد، از با کیفیت‌ترین سفال‌های موجود در کشور هستند که قیمت مقرون‌به‌صرفه‌ای نیز دارند.

چرم همدان

قدمت چرم‌سازی در همدان به حدود ۳,۰۰۰ سال قبا بازمی‌گردد. بر اساس شواهد موجود، اولین کارخانه چرم‌سازی کشور نیز در همدان احداث شد و روزگاری، این استان بهترین چرم ایران را تولید می‌کرد. از این جهت، نقل است که در گذشته به همدان «شهر دباغ‌خانه‌ها» می‌گفتند. سنگ شیر، خانه آقایی و خانه قانتور نیز سه دباغخانه مشهور همدان بودند.

«کارخانه چرم ارباب اردشیر» اولین کارخانه تولید چرم به روش ماشینی بود که به همت فردی زرتشتی به نام «اردشیر یگانگی» معروف به ارباب اردشیر تاسیس شد و اکنون به موزه تاریخ طبیعی همدان اختصاص دارد.

«ویلیامز جکسن»، شرق‌شناس و زبان‌شناس آمریکایی، در سال ۱۲۸۱ خورشیدی به همدان رفت و در سفرنامه خود چنین نوشت:بازرگانان از این شهر به‌عنوان انبار ایران یاد می‌کنند. از جمله کالاهای بازرگانی، اجناس چرم را باید نام برد؛ زیرا همدان، شهر دباغخانه‌ها است و همدانیان، در ساختن و پرداختن و عمل آوردن پوست گاو و گوسفند و ساختن اشیای مفید و اجناس تجملی، از آن‌ها شهره‌اند. زین و تسمه و جامه‌دان و کفش‌های نوک‌تیز را در غرفه‌های متعددی به معرض فروش نهاده‌اند. از این گذشته، نمدهای نرم سفید که برای زیرانداز، نمدزین، کپنک و شولای چوپانان به کار می‌رود و کلاه‌های پوستی شبیه کلاه‌خود، در هیچ جای ایران بهتر از همدان، ساخته نمی‌شود؛ همچنین ساختن غایشه.

هنر چرم همدان با روزگار گذشته و شهرت جهانی‌اش، فاصله زیادی گرفته است؛ اما همچنان، یکی از بهترین سوغات صنایع دستی همدان به حساب می‌آید و محصولات چرمی مرغوب و با کیفیت در بازار سنتی همدان، بسیار یافت می‌شود.

صنایع چوبی

معرق‌کاری، منبت‌کاری، خراطی و نازک‌کاری، از پرطرفدارترین صنایع چوبی در همدان به شمار می‌رود و شهرهای ملایر و تویسرکان، دو قطب تولید محصولات چوبی در استان همدان هستند.

انواع تابلو، جعبه، مبلمان با طرح‌های منبت‌کاری‌شده، ظروف چوبی و دیگر محصولات چوبی زیبا را می‌توان به‌عنوان یکی از بهترین سوغات صنایع دستی همدان خریداری کرد.

شیشه‌گری

شیشه‌ و آبگینه از هنرهای قدیمی و باسابقه در همدان است که به گواه برخی، قدمت هزاران ساله دارد. بر اساس شواهد موجود، قدمت شیشه‌گری در ایران به قبل از میلاد مسیح می‌رسد و برخی از اشیای گرانبهای موزه آبگینه نیز از کاوش‌های صورت گرفته در همدان به دست آمده است. از این جهت، ظروف شیشه‌ای و هنر زیبای آبگینه، از معروف‌ترین و با ارزش‌ترین صنایع دستی استان همدان محسوب می‌شوند.

شیشه‌های بی‌رنگ با هنر آبگینه شکل می‌گیرند؛ به عبارت دیگر، در کارگاه‌های شیشه‌گری، مواد شیشه‌ای مذاب با دمیدن هوا به اشکال مختلف در می‌آیند. شیشه‌های به‌دست‌آمده، گاه با هنر طلاکوبی، ارزش مضاعف می‌یابند.

طلاو نقره کوبی

طلا و نقره‌کوبی از قدیمی‌ترین فعالیت‌های هنری اهالی همدان است که طرفداران بسیاری دارد. صنعت طلاکوبی همدان، از گران‌ترین صنایع دستی این استان به حساب می‌آید. طلاکوبی روی شیشه، طلاکوبی روی نقره، طلاکوبی روی سرامیک و طلاکوبی روی فولاد، از جمله روش‌های ضرب کردن طلا روی اجسام مختلف است.

نقش و نگارهای زیبا و متفاوت، معمولا ابتدا بر ورقه‌های نازک طلا حکاکی می‌شود و در ادامه، این ورقه‌ها روی چوب، شیشه، سرامیک و… قرار می‌گیرد. معمولا، بر اساس میزان طلای موجود، ارزش اجسام و ظروف طلاکوب را محک می‌زنند.

هنرمندان همدانی، بدنه اجسام و ظروف شیشه‌ای چون شکلات‌خوری، گلاب‌پاش، میوه‌خوری، لوستر و… را نیز اغلب با آب طلا نقش می‌زنند و با طرح‌های سنتی، گل، ختایی، اسلیمی و بته جقه، زیبایی آن را صدچندان می‌کنند.

مرواربافی (سبدبافی)

مرواربافی، هنر بومی ایران و منطقه همدان به شمار می‌آید که در سایر نقاط کشور نیز انجام می‌شود. مروار نوعی ترکه چوبی یا به عبارت بهتر، شاخه‌های قابل انعطاف و بسیار نازک گونه‌ای از درخت بید (سرخ بید) است که در برخی از مناطق شمالی، مرکزی و غرب ایران و اطراف تهران، کرج، سولقان، بهار همدان، ملایر و مراغه به‌شکل خودرو می‌روید.

ترکه‌ها را معمولا پس از گرفتن زواید و برگ‌ها، از طول به سه یا چهار قسمت تقسیم می‌کنند، در پاتیل‌های مخصوص می‌جوشانند و پس از جداکردن لایه رویی و خشک کردن آن، مورد استفاده قرار می‌دهند.

از آنجایی که مرواربافی عمر زیادی ندارد و مروارها معمولا بیش از یک سال عمر نمی‌کنند، از قدمت این هنر زیبا، تاریخچه دقیقی در دست نیست. انواع سبدهای کوچک و بزرگ، ساک پیک‌نیک، جای لباس و روزنامه، انواع لوستر، انواع شکلات‌خوری، جای نخ و سوزن، جا تخم‌مرغی، میز، صندلی و مبل و… از جمله محصولات متنوع مرواربافی است.

به‌دلیل رویش گیاه مروار در شهرستان ملایر و برخی از روستاهای آن چون قشلاق، گوراب و داویجان، این خطه را پرچمدار صنعت مرواربافی در کشور معرفی می‌کنند. برخی از افراد، قدمتی حدود نیم قرن را برای مرواربافی نهاوند تخمین می‌زنند و این شهر را قطب تولید مرواربافی و سبدبافی استان همدان و حتی کشور می‌دانند.

در شهرهای ملایر و نهاوند، سبدهایی به نام محلی «تویجه» وجود دارد که از سده‌های پیش تا به امروز رواج داشته است. تیجه یا تویجه را این‌گونه معرفی می‌کنند: تیجه به سبدهای بلندی می گویند که بانوان می‌بافتند و باغداران، برای جابه‌جایی انگور استفاده می‌کردند؛ یا سبدهای کوچکی که به‌عنوان جای لوازم آرایش یا جای سوزن و نخ، برای دختران تازه‌عروس تهیه می‌شد و نمونه‌های آن را می‌توان در موزه لطف علیان ملایر مشاهده کرد.

مسگری و قلم زنی

ظروف مسی و هنر قلم‌زنی، از دیرباز نزد ایرانیان جایگاه ویژه‌ای داشت و همچنان، از محبوب‌ترین و با ارزش‌ترین صنایع دستی کشور به شمار می‌رود. مس را اولین فلز کشف‌ شده توسط انسان می‌دانند و فلزکاران ابتدایی را نیز از ایرانیان معرفی می‌کنند؛ بر این اساس، گفته می‌شود که مسگری حدود ۵,۰۰۰ سال قدمت دارد.

همدان از گذشته‌های دور، از مراکز مهم تولید محصولات مسی در کشور بود و انواع قابلمه، سینی، کاسه، فنجان، پارچ، گلدان، ظروف زینتی و دیگر محصولات مسی، در این استان تولید و عرضه می‌شد؛ محصولاتی که گاه با هنر قلم‌زنی و ایجاد طرح و نقش بر فلز، ارزش و زیبایی مضاعف می‌یابند.

فرش، گلیم و جاجیم‌بافی

فرش ایرانی، همواره در جهان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع دستی ایران، شناخته می‌شود. استان همدان نیز به جهت تولید پشم و نخ‌های مرغوب، سابقه خوبی در تولید انواع فرش، گلیم و جاجیم دارد. قالی همدان از جهت جنس و ماندگاری، رتبه سوم را در کشور به خود اختصاص داده است.

قالی همدان از ویژگی‌های خاصی برخوردار است که از جمله این ویژگی‌ها، می‌توان به استفاده از پشم‌های دست‌ریس شده، رنگرزی طبیعی و طرح‌های شکسته هندسی اشاره کرد. طرح ماهی و ترنج از محبوب‌ترین نقش‌های قالی همدانی به شمار می‌رود و خاتم شیرازی، اصفهان، جوزان، اژدر، دست دلبر و شکاری، دیگر نقوش مورد استفاده بافندگان فرش در استان همدان است. مشهورترین فرش‌های همدان را نیز به دو شهر کبودآهنگ و ملایر نسبت می‌دهند.

گلیم یا قالی بدون گره، دست‌بافته دیگری است که معمولا توسط عشایر هر منطقه تولید می‌شود. در این میان، گلیم نهاوند در همدان، از شهرت ویژه‌ای برخوردار است و آن را مرغوب‌ترین گلیم همدان می‌دانند. گل لاله، خرچنگی، زنگوله، گل سبدی، گل قندی، ضربدری، دست دلبر، جناقی و اسلیمی، از جمله نقش‌های گلیم در همدان به شمار می‌رود.

جاجیم، از دیگر صنایع دستی دست‌باف همدان است که در اغلب روستاهای ایران نیز تولید می‌شود؛ زیراندازی بافته شده از نخ‌های ظریف از جنس پنبه یا پشم و به رنگ‌ها و نقش‌های مختلف که به‌عنوان زیرانداز، رو انداز کرسی و محافظ سرما، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سوغات همدان از کجا بخریم؟

سوغات همدان در گوشه و کنار این استان به فروش می‌رسد؛ اما بازار سنتی همدان بهترین گزینه موجود است. در این بازار، علاوه بر خرید سوغات، می‌توان از تماشای معماری بی‌نظیر، آجرچینی‌های منظم و ساختار اصیل بازارهای سنتی ایرانی لذت برد. بازار همدان در سال ۱۳۷۷ خورشیدی، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بازار سنتی از مشهورترین جاهای دیدنی همدان به حساب می‌آید و اغلب بناهای موجود در آن، در دوره قاجاریه ساخته شده است. با این حال، هسته مرکزی بازار همدان، قدمتی دیرینه دارد؛ از زمان باستان که «هگمتانه» رونق داشت و دادوستد و بازرگانی در آن انجام می‌گرفت، خریدوفروش انواع اجناس نیز در بازار همدان پررونق بود.

بنا بر مستندات موجود، بازار همدان در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و به یکی از مراکز مهم مبادلات و تجارت بین‌المللی تبدیل شده بود؛ اما از گزند حوادث در امان نماند. این بازار قدیمی، در اثر یورش اقوام مختلف، بارها تخریب شد و به‌تدریج، اهمیت اقتصادی خود را از دست داد. ازاین‌رو، هسته اولیه بازار فعلی همدان به عصر صفویه و بیشترین سازه‌های موجود در آن، به دوره قاجار یا پهلوی نسبت داده می‌شود.

بازار همدان متشکل از ۳۸ بازار و راسته بازار و ۲۶ سرا و کاروانسرا است. «سرای گلشن»، بزرگ‌ترین بخش بازار، «سرای گمرک»، آبادترین بخش بازار و «سرای میرزا کاظم»، از زیباترین بخش‌های بازار همدان به شمار می‌رود.

راسته‌ بازارها، معمولا بخش مهمی از مجموعه بازارهای سنتی ایرانی هستند و بنا بر نوع فعالیت کسبه، نام‌گذاری می‌شوند؛ از این جهت، در بازار همدان نیز راسته‌ بازارهایی چون بازار زرگرها، بازار صندوق‌سازها، بازار چلنگرها، بازار قصاب‌ها، بازار قنادها، بازار مسگرها، بازار شیشه‌ فروش‌ها، بازار نخود بریزها، بازار حلبی‌سازها، بازار صحاف‌خانه، بازار علاقبندها، بازار کفش‌دوزها، بازار دباغخانه، بازار چاقو سازها، بازار شیشه فروش‌ها، بازار آهک‌ فروش‌ها، بازار حلاج‌ها، بازار سمسارخانه، بازار کهنه‌فروش‌ها، بازار کاه‌فروش‌ها و… به چشم می‌خورد.

به گزارش وب گاه کجارو، هر نوع سوغات خوراکی و صنایع دستی همدان، از جمله انواع آجیل، شیرینی، خشکبار، طلا و زیورآلات، ظروف مسی، شیشه و آبگینه و محصولات چرمی چون کیف و کفش را نیز می‌توانید از راسته‌های مختلف بازار سنتی همدان تهیه کنید.