شهر تاریخی بلقیس؛ جاذبه گردشگری خراسان شمالی
استان خراسان شمالی در زمینه آثار تاریخی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. این استان زیبا و شمالی کشورمان با طبیعت زیبا و پیشینه تاریخی‌اش، ترکیب باشکوهی از آثار تاریخی و دیدنی‌های طبیعی را خلق کرده است. شهر تاریخی بلقیس شاید مهم‌ترین جاذبه تاریخی خراسان شمالی و یکی از درخور توجه‌ترین شهرهای تاریخی ایران باشد.
گروه هیچ یک زندگی – کشور ما با وجود تاریخ چند هزار سالهای که پشت سر گذاشته است، باید کوله باری از آثار تاریخی و تجربه‌های تلخ و شیرین را با خود به‌همراه داشته باشد. به هر نقطه از ایران که سفر می‌کنیم، ردپایی از سکونت اجدادمان پیدا می‌کنیم که گاه این سابقه سکونت به چندین هزار سال قبل باز می‌گردد.
استان خراسان شمالی در زمینه آثار تاریخی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. این استان زیبا و شمالی کشورمان با طبیعت زیبا و پیشینه تاریخی‌اش، ترکیب باشکوهی از آثار تاریخی و دیدنی‌های طبیعی را خلق کرده است. شهر تاریخی بلقیس شاید مهم‌ترین جاذبه تاریخی خراسان شمالی و یکی از درخور توجه‌ترین شهرهای تاریخی ایران باشد. با ما همراه باشید تا سفری به این یادگار تاریخ داشته باشیم.
شهر تاریخی بلقیس کجاست؟
آدرس: استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین، پنج کیلومتری جنوب غربی اسفراین، شهر تاریخی بلقیس
شهر تاریخی بلقیس در جنوب غربی اسفراین و در حاشیه شرقی روستای جوشقان قرار دارد. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱,۲۰۲ متر است.
مسیر دسترسی
دسترسی به شهر تاریخی بلقیس کار مشکلی نیست. برای رفتن به این جاذبه تاریخی با استفاده از خودروی شخصی باید از اسفراین به‌سمت روستای جوشقان حرکت کنید. به این منظور باید خود را به میدان شورا در غرب شهر اسفراین برسانید و از طریق زیرگذر، وارد مسیر جاده روستای جوشقان شوید. زمانی که به روستای جوشقان رسیدید، مسیر جاده شهر بلقیس را تا انتها طی کنید تا به مقصد نهایی برسید.
درباره شهر تاریخی بلقیس
مجموعه شهر تاریخی بلقیس که به‌عنوان اسفراین کهن نیز شناخته می‌شود، حدود ۴,۰۰۰ سال قدمت دارد. در طول قرن‌های متمادی همواره افراد و تمدن‌ها در این منطقه زندگی کرده‌اند. این شهر بارها بر اثر هجوم و تجاوز اقوام دیگر کاملا تخریب شد؛ اما پس از مدتی دوباره به‌شکل شهری نو روی ویرانه‌های شهر قبلی به شکوه گذشته خود بازگشت. یافته‌های جدید تاریخی نشان می‌دهند که قدمت این شهر تاریخی به قرن دوم اسلامی می‌رسد.
مجموعه شهر تاریخی بلقیس که از جاهای دیدنی اسفراین در خراسان شمالی به شمار می‌آید، در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی با شماره ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. لازم به ذکر است آثار به‌دست‌آمده از شهر بلقیس در کاوش‌های ده‌ساله اخیر در موزه بزرگ باستان‌شناسی این استان در بجنورد به نمایش درآمده‌اند.
شرایط بازدید از شهر تاریخی بلقیس
اقدامات مناسبی برای تبدیل شهر تاریخی بلقیس به یک منطقه گردشگری در حال انجام است و امیدواریم سالهای آینده جلوه زیباتری از این شهر ۴,۰۰۰ ساله را شاهد باشیم. در حال حاضر (سال ۱۴۰۲) بازدید از این شهر تاریخی رایگان است. برای تماشای همه قسمت‌های این شهر تاریخی احتمالا به دو تا سه ساعت زمان احتیاج خواهید داشت.
تاریخچه شهر تاریخی بلقیس
با نگاهی به اسناد تاریخی که در آن‌ها از شهر تاریخی بلقیس یاد شده است، خواهیم دید که این شهر پیش از اسلام کاملا آباد و شناخته شده بود و زندگی در آن جریان داشت. مورخان و جغرافی‌دانان اسلامی اسفندیار، پسر گشتاسب، را به‌عنوان بنیان‌گذار این شهر معرفی کرده‌اند. به گفته این منابع زندگی در شهر تاریخی بلقیس تا پایان دوره صفویه ادامه داشته است. سرانجام در اواخر دوران حکومت طهماسب دوم و ابتدای حکومت نادرشاه افشار یعنی سال ۱۱۳۱ هجری قمری، با حمله افغان‌ها به کشورمان این شهر کاملا ویران می‌شود.
ویرانه‌های شهر تاریخی بلقیس که تا پیش از این همواره بازسازی می‌شد، بعد از حمله افغان‌ها هرگز شکوه گذشته خود را باز نیافت. این شهر تاریخی به‌مرور زمان اسم افسانه‌ای بلقیس را به خود گرفت و سال‌ها بعد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
وجه تسمیه شهر تاریخی بلقیس
درباره وجه‌تسمیه شهر کهن اسفراین در منابع مختلف اشاره‌های گسترده‌ای شده است. در کتاب تاریخ نیشابور نوشته الحاکم به این موضوع اشاره شده است که قباد (کواذ) ساسانی، اسفراین را «مهرجان» خطاب می‌کرد. ابوالقاسم بیهقی در کتاب تاریخ بیهقی ریشه کلمه اسفراین را اسپراین معرفی می‌کند که اسپر به معنی سپر و آیین به معنی روش است. او در ادامه به این موضوع اشاره می‌کند که گویا مردم اسپراین به برداشتن سپر عادت داشتند و به همین دلیل در گذر زمان شهرشان این لقب را به خود گرفت.
به‌طور کلی نام این شهر در چند مورد از متون تاریخی به‌صورت سبراین (حدودالعالم)، سفراین (تاریخ سیستان)، اسپراین (تاریخ بیهقی)، اسپرایین (برهان قاطع) و اسفرائین (ثعالبی، یتیمه الدهر، یاقوت و قزوینی) آورده شده است؛ اما گویاترین و موثق‌ترین سند که بدون دخل‌وتصرف نام این شهر را ذکر می‌کند، سکه‌های آن دوران هستند. روی سکه‌های موجود از زمان حمله مغولان تا اواخر دوره حکومت صفویان، نام اسفراین ضرب شده است. بنابراین قابل‌اعتمادترین نام برای این شهر بر اساس اسناد به‌جا مانده اسفراین است و بقیه نام‌ها چندان قابل‌اعتماد نیستند.
داستان شهر بلقیس
در مورد گذاشتن نام بلقیس روی این شهر تاریخی، باورها و عقیده‌های مختلفی وجود دارد. برخی بر این باور هستند که پس از فتح ایران توسط سپاه اسلام در سال ۳۱ هجری قمری به‌دلیل شباهت زیاد این منطقه به بلقیس، سرزمین ملکه سبا، نام این شهر را نیز بلقیس گذاشتند. عده‌ای دیگر بر این باور هستند که چون بلقیس خاتون، مادر تیمور گورکانی، دستور مرمت شهر را صادر کرد، اینجا را به نام او گذاشتند. بد نیست به این موضوع اشاره کنیم که نام بلقیس در هیچ‌یک از متون تاریخی پیش از دوره قاجار مشاهده نشده است.
گنج های شهر بلقیس اسفراین
شاید جالب‌ترین روایت درباره نام‌گذاری شهر تاریخی بلقیس ماجرای گنج و گنج‌یابی در عهد ناصری باشد. در این دوره از تاریخ مردم به‌دلیل اسرارآمیز بودن شهر، فراوانی اشیای عتیقه، فرا انسانی بودن شیوه ساخت این شهر و داستان بلقیس خاتون و حضرت سلیمان که در قرآن مطرح شده است، نام بلقیس را برای شهر انتخاب کردند.
پی ام. سایکس، افسر انگلیسی، که در سال ۱۸۹۳ میلادی از منطقه اسفراین دیدن کرده بود و نخستین کسی محسوب می‌شد که شهر تاریخی بلقیس را نقشه‌برداری کرد، نظر متفاوتی دارد. او باور دارد که این نام را جویندگان و قاچاقچیان عتیقه به‌دلیل فراوانی گنجینه‌ها در این شهر به آن نسبت داده‌اند.
جاهای دیدنی شهر تاریخی بلقیس
ارگ تاریخی بلقیس
یکی از مهم‌ترین آثار به‌جامانده در مجموعه شهر تاریخی بلقیس، ارگی با قدمت ۱,۲۰۰ سال است که به آن نارین قلعه هم می‌گویند. اولین دوره استقرار در این قلعه مربوط به زمان بعد از حمله مغول است. البته آثار ساخت‌وساز و مرمت در پیکره این ارگ دیده می‌شود. این ارگ آخرین بار به تصرف افغان‌ها درآمد و کاملا تخریب شد؛ اما تا اواخر دوران قاجار خانواده‌هایی به‌شکل مستقل در آن زندگی می‌کرده‌اند.
ارگ بلقیس اسفراین بعد از ارگ بم، دومین بنای گلی ایران است که بر اساس اصول معماری ساسانی ساخته شد و مهم‌ترین مصالح به‌کاررفته در آن خشت و گل هستند. این دژ قدیمی دارای ۲۹ برج با ارتفاع حدود ۱۱ متر بوده است. این برج‌ها از اطراف با خندق احاطه شده‌اند. در جریان کاوش‌های سال ۱۳۸۶ هجری شمسی، سفال‌هایی در این منطقه یافت شد که به سفال‌های مرو، سمرقند و نیشابور قدیم شباهت داشت. همین مسئله سبب قوت بخشیدن به احتمال وجود تمدن در این منطقه در قرن دوم هجری شد.
فضای داخلی قلعه به‌دلیل حفاری‌های غیرقانونی کاملا تخریب شده و تنها پوسته‌ای گلی از آن باقی مانده است. این ارگ تاریخی در زمینی پهناور با مساحتی بالغ‌بر ۵۱ هزار متر مربع قرار دارد. مصالح اصلی به کاررفته در ساخت ارگ گل چینه است و در بعضی از قسمت‌ها از خشت، آجر و چوب برای استحکام بیشتر استفاده کرده‌اند. طبق شواهد تاریخی این قلعه برخلاف سایر قلعه‌ها که معمولا در ارتفاع احداث می‌شوند، روی سطح هموار دشت ساخته شده است و در عوض اطراف آن خندقی ایجاد کرده‌اند.
شارستان (محدوده عمومی شهر)
این قسمت در واقع محله‌های مختلف شهر را در برگرفته است که با دیوار خشت و گلی احاطه شده‌اند. در این محدوده بناهایی همچون تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان و… قرار دارند.
تپه منار (مسجد جامع شهر)
تپه منار مهم‌ترین بخش شارستان شهر تاریخی بلقیس محسوب می‌شود و کتاب‌های جغرافیایی و سفرنامه‌ها وجود این مسجد و مناره‌های آن را ثابت می‌کنند.
کوره سفالگری شهر بلقیس
یکی از مهم‌ترین نتایج به دست آمده از سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس، کشف یک کوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هجری قمری است که بخش‌های مختلفی همچون آتشدان در بخش پایینی، طاقچه‌ها به‌منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت برای آماده‌سازی و چیدن سفال برای پخت و یک گنبد دارد.
آب‌انبارهای شهر بلقیس
در شهر تاریخی بلقیس دو آب‌انبار در قسمت‌های شمالی و جنوبی شارستان قرار دارند. هردو آب‌انبار شاکل بخش‌هایی نظیر سر در ورودی، پلکان، پاشیر و مخزن می‌شود. برخلاف آب‌انبار شمالی که نسبتا سالم و بدون تخریب باقی مانده است، آب‌انبار جنوبی وضعیت چندان مناسبی ندارد.
تونل شهر بلقیس
در سالهای اخیر یک پروژه راه‌سازی در نزدیکی اسفراین به کشف یک شبکه گسترده از تونل‌های زیرزمینی منجر شد. بعد از بررسی‌ها مشخص شد که این تونل حیرت‌انگیز ۱,۸۰۰ ساله متعلق به شهر تاریخی بلقیس است. طول این تونل زیرزمینی به ۱۸ کیلومتر می‌رسد.
جالب است بدانید که در این شبکه تونل یک دستشویی و یک آسیاب نیز وجود دارد. باستان‌شناسان باور دارند که این شبکه گسترده تونل برای فرار از گرمای تابستان یا محافظت از زنان، کودکان و افراد سال‌خورده در زمان جنگ ساخته شده است.
مقبره شیخ آذری
شیخ فخرالدین حمزه (فرزند علی ملک) طوسی اسفراینی بیهقی متخلص به «آذری» از عارفان و شاعران مشهور قرن هشتم هجری قمری است که بخشی از زندگی خود را در هند و بیشتر ایام عمرش را در ایران سپری کرد. مقبره این شاعر اکنون از دیدنی های خراسان شمالی به‌حساب می‌آید و با شماره ۴۴۹۷ به‌عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
این بنا از دو فضای معماری تشکیل شده است که ابعاد متفاوتی دارند. بخش جنوبی در واقع به‌عنوان نمازخانه و بخش شمالی آن محل دفن و آرامگاه شیخ آذری محسوب می‌شود.
هنر در شهر تاریخی بلقیس
گچبری
منار تپه در بخش شارستان، تنها نقطه در محدوده شهر تاریخی بلقیس است که در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی، قطعه‌های گچبری شده در آنجا کشف شدند.
کاشی‌کاری
طی کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر تاریخی اسفراین، آثار زیادی از قطعات کاشی به دست آمده است. این آثار نشان می‌دهد که هنر کاشی‌کاری در این شهر از شکوفایی و رونق بالایی برخوردار بوده است و از این هنر در تزیین بناهای شاخص استفاده می‌شده است.
سفالگری
سفالگری و ظروف سفالی یکی از مهم‌ترین دستاوردهای انسان است که هم زندگی روزمره و هم هنر یک سرزمین را به نمایش می‌گذارد. در شهر تاریخی بلقیس سفالینه‌های لعاب‌دار و یک‌رنگ فراوانی بیشتری نسبت به سایر ظروف سفالی دارند. مطالعات انجام شده روی آثار سفالی به‌دست‌آمده از شهر تاریخی بلقیس نشان می‌دهد که ساخت ظروف سفالی یک‌رنگ در ابتدای دوره اسلامی محبوبیت بیشتری پیدا کرده بود.
موزاییک‌سازی
یافته‌ها نشان می‌دهند که در شهر تاریخی بلقیس هنر موزاییک‌سازی نیز رواج داشته است. طی کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه، علاوه بر ظروف سفالی یک قطعه موزاییک سفالی مربع شکل با ابعاد ۹ سانتی‌متر در ۹ سانتی‌متر نیز کشف شد. این موزاییک به‌رغم اندازه کوچک، با نقوش برجسته قالبی تزیین شده است.
فلزکاری
کاوش‌گران و باستان‌شناسان در نتیجه کاوش‌هایی که در شهر تاریخی بلقیس انجام دادند، به این موضوع اذعان کردند که ساکنان شهر تاریخی اسفراین در دوران اسلامی به‌ویژه دوره سلجوقیان و ایلخانیان در زمینه فلزکاری و صنعت فلزگری دانش و مهارت بالایی داشته‌اند. ظروف فلزی با امضای استادان اسفراینی که متاسفانه بسیاری از آن‌ها در موزه‌های خارجی نگهداری می‌شوند، مهر تاییدی بر این ادعا هستند.
نساجی
بر اساس اکتشافات انجام شده در شهر تاریخی بلقیس هنر نساجی نیز در این شهر رواج داشته است. بعد از کاوش‌ها، یک شی سفالی از جنس گل پخته در ضلع شمالی ارگ شهر بلقیس کشف شد. با توجه به‌شکل و نقوش روی این شی سفالی می‌توان گفت که از آن برای نقش‌اندازی روی پارچه‌های قلمکار استفاده می‌شده است.
دیدنی های اطراف شهر تاریخی بلقیس
آبشار ایزی
آدرس: استان خراسان شمالی، شهرستان بجنورد، بخش گرمخان، ۱۰ کیلومتری جاده بجنورد- اسفراین (مشاهده روی نقشه)
فاصله از شهر تاریخی بلقیس: حدود ۲۲ کیلومتر (۳۰ دقیقه با ماشین)
آبشار ایزی در ۱۵ کیلومتری جنوب شرق اسفراین و در پنج کیلومتری روستای ایزی، در دامنه‌های غربی کوه‌های شاه‌جهان قرار دارد. رودخانه ایزی سرچشمه این آبشار به‌حساب می‌آید. این رودخانه از لوشی بینی در جهت جنوب شروع می‌شود و در طول مسیر خود مقداری از اراضی کشاورزی ایزی را نیز آبیاری می‌کند. این آبشار زیبا و بکر سه کیلومتر بالاتر از روستای قاسم‌آباد قرار دارد و از صخره‌ای به ارتفاع ۳۰ متر پایین می‌ریزد.
پارک ملی ساریگل
آدرس: استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین، شرق شهر اسفراین
فاصله از شهر تاریخی بلقیس: حدود ۵۴ کیلومتر
پارک ملی ساریگل یکی از مناطق حفاظت‌شده در استان خراسان شمالی است و در شرق اسفراین قرار دارد. این منطقه ۲۸,۰۰۰ هکتار وسعت دارد و شامل دو بخش پارک ملی ساریگل با وسعت ۶,۰۰۰ هکتار و منطقه حفاظت‌شده ساریگل با وسعت ۲۲,۰۰۰ هکتار است. پارک ملی ساریگل و پارک ملی سالوک که هر دو از پارک‌های ملی مهم کشورمان محسوب می‌شوند و در استان خراسان شمالی قرار گرفته‌اند، خصوصیات مشترک بسیاری با یکدیگر دارند. از جاذبه‌های این پارک ملی تماشایی می‌توانیم به رودخانه‌ها، آبشارها، دره‌ها و روستاهای زیبا و تاریخی اشاره کنیم.
