سوغات سیستان و بلوچستان؛ از ادویه آچار تا سوزن دوزی
سیستان و بلوچستان یکی از استان‌های پهناور جنوب شرقی کشور ایران است که سوغات خوراکی و صنایع دستی متعدد و متنوعی دارد.
گروه هیچ یک زندگی – استان‌های جنوبی ایران که در نزدیکی خلیج فارس و دریای عمان واقع شده‌اند، صنایع دستی و سوغات بی‌نظیری دارند. سیستان و بلوچستان نیز از این امر مستثنی نیست و علاوه بر ظرفیت‌های بالا در امر گردشگری تاریخی و طبیعی، سوغات خوراکی خوشمزه و مقوی و همچنین صنایع دستی ارزشمندی دارد. بخش قابل‌توجه سوغات این منطقه متعلق به هنر معروف سوزن‌دوزی است که یکی از محبوب‌ترین‌ها بین گردشگران ایرانی و خارجی به شمار می‌آید.
در این گزارش سعی شده است تا به معروف‌ترین سوغات و صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان بپردازیم. با ما همراه باشید تا با آن‌ها آشنا شوید.
سوغات خوراکی استان سیستان و بلوچستان
انواع شیرینی
لندو
شیرینی «لندو» یکی از سوغات معروف سیستان و بلوچستان است که به‌عنوان یکی از شیرینی‌های اصیل و سنتی این استان شناخته می‌شود. این شیرینی مقوی و پرخاصیت، به‌دلیل برخورداری از کنجد و خرما، ارزش غذایی بالایی دارد و همچنین طبع آن گرم است؛ به‌همین علت یکی از خوراکی‌های محبوب والدین برای کودکان نیز به شمار می‌آید. برای تهیه شیرینی لندو به گندم مرغوب، کنجد و خرما احتیاج است؛ هرچه گندم مصرفی باکیفیت‌تر باشد، شیرینی خوشمزه‌تری تهیه می‌شود. اهالی منطقه از این شیرینی برای پذیرایی از مهمانان و مصرف روزمره در وعده عصرانه استفاده می‌کنند.
تجگی
«تجگی» شیرینی خوشمزه و دل‌پذیری است که در استان سیستان و بلوچستان به‌عنوان سوغات نیز به شمار می‌آید. برای تهیه تجگی از جوانه گندم، آرد گندم، روغن حیوانی و آب استفاده می‌کنند و برخی بر این باورند که این شیرینی به سمنو شباهت دارد و به آن «سمنوی جنوبی» می‌گویند؛ در صورتی‌که وجه تشابه آن‌ها فقط به‌خاطر استفاده از جوانه گندم است و از لحاظ طعم، ظاهر، مزه و دستور پخت متفاوت هستند.
آماده‌سازی آرد جوانه گندم برای پخت شیرینی تجگی از دی‌ماه آغاز می‌شود و تا عید نوروز به‌طول می‌انجامد. در برخی از نقاط سیستان و بلوچستان، برای خوش‌طعمی و قوت بیشتر تجگی، یک لایه خرما روی آن اضافه می‌کنند.
چنگال
«چنگال» یا در زبان محلی جنوبی «چانگال»، یکی از نان شیرینی‌های محبوب، سنتی و اصیل سیستان و بلوچستان است که به‌عنوان سوغات این استان شناخته می‌شود. پخت این نان شیرینی علاوه بر جنوب ایران در مشهد و گناباد نیز مرسوم است. نان شیرینی چنگال، دارای طعم بی‌نظیری است که بسیاری از گردشگران شیفته آن می‌شوند.
نان شیرینی چنگال را از گذشته تاکنون با دوغ می‌خورند و از آن برای پذیرایی در سفره‌های نذری، افطار ماه مبارک رمضان، مهمانی‌ها و مجالس استفاده می‌کنند. برای تهیه این شیرینی از خرما، نان تافتون محلی یا نان «سیسرک»، کنجد، روغن حیوانی و شکر استفاده می‌شود.
کلوچه زابلی یا کلوچه خرمایی
کلوچه یکی از خوشمزه‌ترین و محبوب‌ترین خوراکی‌ها بین مردم ایران است. «کلوچه زابلی» یا «کلوچه خرمایی سیستانی» نیز جزو یکی از آن‌ها به شمار می‌آید. این کلوچه در شکل‌های مختلف تهیه می‌شود و نوع سنتی آن به‌صورت مثلثی‌شکل است. در ایام گذشته رسم بود که برای پذیرایی در عید نوروز، جشن‌ها و اعیاد مذهبی از کلوچه خرمایی استفاده کنند؛ ولی امروزه برای پذیرایی در تمامی فصول و همچنین به‌عنوان میان‌وعده و خوراکی کودکان استفاده می‌کنند. برای تهیه خمیر این کلوچه مقوی از آرد، خمیرمایه، روغن، آب، سیاهدانه و رازیانه و برای مواد میانی آن از خرما، دارچین و روغن حیوانی استفاده می‌شود.
انواع نان
دوتینی
دوتینی در دسته نان‌های روغنی و سوغات سیستان و بلوچستان به شمار می‌آید. برای تهیه این نان نیز همچون نان‌های دیگر از آرد، آب و نمک استفاده می‌شود و پس از آماده‌سازی خمیر را به دو قسمت تقسیم می‌کنند و پس از طی مدت زمان استراحت، هر یک از چانه‌های خمیر را به‌صورت جداگانه پهن و روی آن‌ها را روغن‌مالی می‌کنند. سپس دو چانه را روی هم می‌گذارند، مجدد آن را پهن می‌کنند و در تابه همراه با روغن اندک می‌پزند. نان دوتینی همراه با غذاها و خورشت‌های مختلف استفاده می‌شود.
بورک
«بورک» نوعی خوراکی یا نان محلی و اصیل منطقه سیستان و بلوچستان به شمار می‌آید که درون آن را اغلب با سبزی‌های محلی و خودرو مانند سوزی یا اسفناج پر می‌کنند. این نان را معمولا به‌شکل مثلثی می‌پیچند و داخل تنور یا فر می‌پزند. برای تهیه بورک به آرد گندم، روغن، انواع سبزیجات دلخواه، آب و نمک احتیاج است. از این خوراکی خوشمزه و بی‌نظیر برای پذیرایی از مهمانان در مراسم و جشن‌ها استفاده می‌کنند.
پرانی
نان «پرانی» یکی از نان‌هایی محسوب می‌شود که پخت آن بیشتر در میان عشایر و کوچ‌نشینان سیستان و بلوچستان مرسوم است. این نان بسیار راحت و سریع آماده می‌شود و برای پخت آن برخلاف دیگر نان‌ها احتیاج به تنور نیست. بانوان عشایر نان پرانی را روی شن‌های داغ‌شده با آتش درست می‌کنند؛ به همین دلیل از لحاظ طعم و مزه بی‌نظیر است.
قلیفی
«نان قلیفی» یکی از نان‌های اصیل و محلی منطقه زابل و سوغات سیستان و بلوچستان به شمار می‌آید که به‌دلیل طعم و بافت نرم، بسیار پرطرفدار است. برای تهیه این نان از آرد گندم، تخم‌مرغ، شیر، آب، خمیر مایه، شکر، زردچوبه، تخم گشنیز، رازیانه، سیاهدانه و زعفران استفاده می‌کنند. پس از آماده‌سازی خمیر، آن را به‌شکل نوار مستطیلی باریکی درمی‌آورند و رول می‌کنند. برای پخت این نان به فر نیاز نیست و خمیر آماده‌شده در قلیف (نوعی دیگ) سرخ می‌شود. اهالی سیستان از نان قلیفی در وعده‌های صبحانه، عصرانه و افطار در ماه مبارک رمضان استفاده می‌کنند.
تیموش
«تیموش» یا «تموشی» یکی از نان‌های لذیذ و خوشمزه محلی منطقه ایرانشهر و استان سیستان و بلوچستان به شمار می‌آید که پخت آن از سال‌های دور در میان روستاییان و عشایر مرسوم بوده است. این نان بافتی شبیه به لواش دارد و آن را از لحاظ نازکی به پوست پیاز تشبیه می‌کنند؛ به‌همین علت بسیار زود هضم و سبک است. نان تیموش از مخلوط مواد اولیه همچون آرد، آب، روغن و نمک تشکیل می‌شود.
خمیر نان تیموش کمی رقیق است و آن را روی ظرف‌هایی بنام «تین» به‌صورت خیلی نازک پهن می‌کنند. این نان بسیار سریع و در فاصله زمانی کمتر از ۱۵ دقیقه آماده می‌شود. نان تیموش به‌نسبت دیگر نان‌ها در ماه مبارک رمضان طرفداران بیشتری دارد.
چلبک سیستانی
«چلبک سیستانی» نام نان روغنی خوش‌طعم و لذیذی است که به‌عنوان سوغات استان سیستان و بلوچستان شناخته می‌شود. این نان در مناطق دیگر این استان به «هلکاری» نیز معروف است. نان چلبک را در تمامی سال به‌خصوص ماه مبارک رمضان تهیه می‌کنند. از جمله مواد لازم برای پخت این نان خوشمزه و لذیذ می‌توان به آرد، نمک، روغن، کره، ماست، خمیرمایه، بیکینگ پودر، پودر هل، آب یا شیر و شکر یا پودر قند اشاره کرد. خمیر نان چلبک را پس از آماده‌سازی در روغن سرخ می‌کنند و پس از سردشدن در صورت تمایل روی آن شکر یا پودر قند می‌پاشند.
نان محلی زابل
«نان محلی زابل» یکی از خوشمزه‌ترین نان‌های منطقه سیستان و بلوچستان به خصوص زابل به شمار می‌آید که به‌عنوان سوغات آن شناخته می‌شود. این نان محلی ترد که در میان اهالی به «نان رستم» نیز معروف است، بدون هیچ‌گونه مواد افزودنی تهیه می‌شود و به‌نسبت دیگر نان‌ها برای افراد دیابتی ضرر کمتری دارد. برای تهیه نان رستم از آرد، آب، خمیرمایه، روغن مایع، شکر، نمک و کنجد استفاده می‌شود.
نان پراته بلوچی
«نان پراته» که با نام‌های دیگر «پرتا» و «پراتا» نیز معروف است، یکی از نان‌های بلوچی و سوغات سیستان بلوچستان به شمار می‌آید. اصالت این نان به پاکستان و هندوستان بازمی‌گردد. از آنجایی که سلیقه غذایی مردم جنوب ایران به این کشورها شباهت دارد، این نان هم به یکی از پرطرفدارترین‌ها تبدیل شده است. خمیر نان پراتا را از آرد، شیر، تخم‌مرغ و نمک تهیه و در نهایت روی صفحه داغ همراه با روغن سرخ می‌کنند. در روش دیگر روی شن‌های داغ این نان را می‌پزند.
انواع میوه استوایی
سیتاپل
«سیتاپل» نوعی میوه است که در اصطلاح اهالی سیستان و بلوچستان به آن «بستنی درختی» نیز می‌گویند. اصالت این میوه به قاره آمریکا و هند بازمی‌گردد. سیتاپل مغزی گوشتی، طعمی شیرین و پوستی ضخیم دارد. همچنین رنگ پوست آن سبز و داخل آن کرم‌رنگ است که این هارمونی رنگ نظر افراد را جلب خواهد کرد. بافت پوست سیتاپل به میوه درخت کاج شباهت دارد و همانند آن اغلب مخروطی یا گرد است.
جمبو
«جمبو»، «جم» یا «آلو جاوه‌ای» در واقع نام میوه درختی زیبا و همیشه سبز است. این میوه به زغال‌اخته شباهت دارد؛ با این تفاوت که در ابتدا سبزرنگ و به‌مرور قرمز و در حالت رسیده، سیاه‌رنگ می‌شود. اصالت این میوه به هند بازمی‌گردد و سرکه آن نیز بسیار معروف است.
فالسا
«فالسا» نام درختچه‌هایی است که میوه‌های ریز و ترش‌مزه‌ای دارند. این درخت علاوه بر میوه دارای گل‌های زیبایی به‌رنگ زرد و نارنجی است. شکل ظاهری میوه درختچه فالسا را به گیلاس تشبیه می‌کنند؛ ولی اغلب به رنگ بنفش و کمی قرمزرنگ است.
فالسا یکی از گیاهان کمیاب در استان سیستان و بلوچستان به شمار می‌آید که تنها حدود چهار هفته در سال میوه می‌دهد. اگر اواسط اردیبهشت تا اواسط خردادماه به این استان سفر کردید سراغ این میوه را بگیرید. از فالسا در تهیه سالاد نیز استفاده می‌کنند.
پاپایا
«پاپایا» که در اصطلاح و زبان محلی به «خربزه درختی» نیز شهرت دارد، یکی از میوه‌های محبوب و سوغات معروف سیستان و بلوچستان محسوب می‌شود. این میوه با برخورداری از انواع ویتامین‌ها، فیبر و مواد معدنی منبع غنی از آنتی‌اکسیدان است که احتمال ابتلا به بیماری‌های بسیاری از جمله سرطان، سکته قلبی، عفونت‌های قارچی و پوستی و… را کاهش می‌دهد. همچنین مصرف پاپایا برای سیستم گوارشی مفید است و باعث کمک به هضم غذا می‌شود.
پاپایا در ابتدا سبزرنگ است و در حالت رسیده خود به رنگ زرد تغییر پیدا می‌کند. داخل این میوه نارنجی‌رنگ و تخمه‌های آن به رنگ مشکی است. از پاپایا برای تهیه سالاد میوه و پوره استفاده می‌شود.
کنار
«کنار» نام میوه درخت سدر است که اغلب در مناطق گرمسیر و سواحل جنوب ایران همچون سیستان و بلوچستان، هرمزگان، خوزستان و… یافت می‌شود. کشت این درخت بیشتر در شهرستان سرباز سیستان و بلوچستان انجام می‌شود و میوه‌های برداشتی این منطقه به‌نسبت دیگر کنارها درشت‌تر و خوشمزه‌تر هستند. اصالت این درخت به پاکستان و هند بازمی‌گردد که حدود ۵۰ سال پیش به ایران آورده شده است.
میوه کنار سرشار از مواد مغذی همچون ویتامین‌های ب و ای، آهن، کلسیم، فسفر و… است که مصرف آن به‌شدت توصیه می‌شود. همچنین ویتامین سی موجود در این میوه چندین برابر پرتقال است. برداشت این میوه از ماه دی آغاز می‌شود و تا اوایل فصل بهار ادامه دارد.
گواوا یا زیتون محلی
«گواوا» نام میوه‌ای خاص در منطقه سیستان و بلوچستان است که از لحاظ ظاهری به گلابی شباهت دارد. این میوه در میان بومی‌های منطقه به «زیتون محلی» نیز شناخته می‌شود. اصالت گواوا به مکزیک برمی‌گردد و به‌مرور زمان به دیگر مناطق گرمسیری جهان راه یافته است.
گواوا علاوه بر طعم خوب، عطر و بوی بسیار خاصی نیز دارد که یکی از دلایل محبوبیت آن همین است. این میوه مقادیر بالایی از ویتامین ث، فسفر، کلسیم و آهن دارد و مصرف آن برای پیشگیری از امراض مختلفی همچون سرطان توصیه می‌شود. همچنین از میوه گواوا برای تهیه سالاد، شربت، دسر و آب‌میوه استفاده می‌کنند.
چیکو
«چیکو» یا «ساپودیلا» نام یکی از میوه‌های گرمسیری منطقه سیستان و بلوچستان است که به‌عنوان سوغات نیز شناخته می‌شود. این میوه از لحاظ ظاهری به کیوی شباهت دارد؛ ولی بسیار شیرین و آب‌دار است. درخت میوه چیکو همیشه سبز است و به‌نسبت دیگر درختان میوه، ارتفاع کمتری دارد.
چیکو علاوه بر عطر و طعم خوش دارای خواص درمانی بسیاری است که از جمله آن‌ها می‌توان به دفع سنگ کلیه، درمان اسهال، مفید برای سرفه و سرماخوردگی و کنترل فشار خون اشاره کرد.
انبه
در هنگام سفر به استان سیستان و بلوچستان قطعا میوه «انبه» را به‌وفور و در همه‌جا خواهید دید. این میوه خوشمزه که طرفداران بسیاری نیز در ایران دارد، از کشورهای همسایه همچون هند و پاکستان به ایران وارد شده است و اصالت آن به این دو کشور بازمی‌گردد.
در استان سیستان و بلوچستان در شهرهای سرباز، چابهار و قصر قند زمین‌های زیادی به کشت انبه اختصاص دارند و می‌توان گفت نوع ایرانی این میوه به‌نسبت پاکستانی و هندی خود بسیار شیرین‌تر و خوشمزه‌تر است؛ ولی هسته درشت‌تر و گوشت کمتری دارد. انبه دارای مصارف گوناگونی همچون ترشی، آب‌میوه، ادویه انبه و… است که هرکدام محبوبیت و طرفداران خاص خود را دارد.
انواع چاشنی
ترشی انبه
«ترشی انبه» یا به زبان محلی «چتنی» یکی از چاشنی‌های سنتی و پرطرفدار استان سیستان و بلوچستان به شمار می‌آید که تهیه آن در کشورهای هند و پاکستان نیز مرسوم است. اصالت این ترشی به کشور هند بازمی‌گردد. ترشی انبه در انواع مختلف درست می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به ترشی انبه جنوبی یا تند، ترشی انبه با آبلیمو، ترشی انبه سیاه، ترشی انبه کال و ترشی انبه پاکستانی و هندی اشاره کرد که برای تهیه نوع جنوبی آن به انبه، سیر، سرکه، روغن زیتون، تخم گشنیز، فلفل سیاه، فلفل قرمز و سیاهدانه احتیاج است.
از جمله خواص ترشی انبه می‌توان به مواد مغذی فراوان و آنتی اکسیدان بالا اشاره کرد. این خوراکی خوشمزه برای تقویت سیستم ایمنی بدن، تعادل فشار خون، هضم غذا، سلامت چشم، سلامت پوست و مو و کاهش وزن مفید است.
ترشی لیمو
«ترشی لیمو» که به زبان محلی به آن «حرام» نیز می‌گویند، یکی دیگر از ترشی‌های محبوب سیستان و بلوچستان به‌خصوص ایرانشهر است که طرفداران زیادی دارد. این ترشی بلوچی از ترکیب لیموترش، سیر، نمک، فلفل قرمز و ادویه‌های جنوبی یا کالی مرچ (ترکیب سیر، ریحان و فلفل هندی) تهیه می‌شود.
جوشانده سبزیجات
جوشانده سبزیجات یکی از چاشنی‌هایی است که در سیستان و بلوچستان طرفداران زیادی دارد. ماه‌های اسفند و فروردین در این منطقه هوا معتدل می‌شود و در اثر بارندگی، سبزیجات خودرو شروع به رویش می‌کنند. این سبزیجات را پس از شست‌وشو و خردکردن می‌جوشانند و آب آن را می‌گیرند،. سپس با رب انار، روغن و ادویه سرخ می‌کنند و همراه با نان می‌خورند.
ادویه آچار
«ادویه آچار» یا «آچار گوشت» نوعی ادویه سنتی و معروف سیستان بلوچستان است که در غذاهایی مانند آبگوشت و خورشت‌های قرمزرنگ مانند خورشت قیمه و خورشت آلو کاربرد دارد. این ادویه در گذشته جایگزین گوجه و پیاز در فصل زمستان بوده است و در تهیه آن از آرد گندم سبوس‌دار، پیاز چرخ‌شده یا رنده‌شده، پودر زیره سبز، پودر زیره سیاه، پودر تخم شوید، پودر تخم گشنیز، فلفل قرمز، فلفل سیاه، زردچوبه و نمک استفاده می‌شود.
اهالی سیستان و بلوچستان در اغلب غذاها از ادویه آچار گوشت استفاده می‌کنند؛ این ادویه در میان گردشگران نیز محبوبیت بسیاری دارد. آچار گوشت را می‌توانید از اغلب فروشگاه‌ها و سوغات‌سراهای شهرهای سیستان و بلوچستان خریداری کنید.
انواع خرما
«خرما» یکی از محصولات ناب سیستان و بلوچستان است که به‌عنوان سوغات شناخته می‌شود. این محصول انواع مختلفی دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به خرمای ربی، مضافتی، کتومی، نگال، شکری، آشوبه، ماکیلی و هلیله اشاره کرد. خرمای این منطقه علاوه بر استان‌های دیگر، به کشورهای اروپایی، روسیه و کشورهای حوزه خلیج فارس نیز صادر می‌شود.
انواع کشک
کشک زرد
«کشک زرد» نام نوعی کشک و همچنین یکی از غذاهای سنتی استان سیستان و بلوچستان به شمار می‌آید که می‌توان گفت چندان شباهتی به کشک‌های دیگر ندارد. خاستگاه اصلی و طرز تهیه کشک زرد به این استان بازمی‌گردد و از گذشته تاکنون محبوبیت خود را حفظ کرده است.
کشک زرد، به‌شکل پودری است و از ترکیب چندین ماده غذایی همچون بلغور گندم، سیر، دانه شوید، دانه زیره، دانه گشنیز، پودر زردچوبه، دوغ و نمک به‌دست می‌آید. این مواد را پس از مخلوط کردن، در ظرفی بدون منفذ به‌مدت ۱۰ روز تا چند هفته نگهداری می‌کنند و روی آن را می‌پوشانند. در طول این مدت چند بار این مواد را ورز می‌دهند و در زمان مناسب، این ماده تخمیرشده را روی پارچه نخی پهن می‌کنند تا کاملا خشک شود. سپس آن را آرد و الک می‌کنند. این کشک را می‌توان ماه‌ها نگهداری و برای پخت غذای کشک زرد استفاده کرد.
اهالی سیستان و بلوچستان کشک زرد را با روغن حیوانی یا هر نوع روغن دیگر تفت می‌دهند و پس از افزودن آب، آن را سرو می‌کنند. این غذای ساده و فوری به‌علت برخورداری از مواد پروتئینی و ادویه‌جات مفید ارزش غذایی بالایی دارد و مناسب کودکان است؛ از مزایای دیگر کشک زرد می‌توان به کالری پایین آن اشاره کرد.
کشک سفید
«کشک سفید» که در اصطلاح محلی به آن «قروت» گفته می‌شود، یکی از سوغات سیستان و بلوچستان به‌خصوص شهر زابل به شمار می‌آید. این کشک طعم شور و ترشی را با هم دارد و از مواد اولیه آن می‌توان به شیر، ماست ترش یا دوغ محلی، آب و نمک اشاره کرد. این مواد را پس از جوشاندن از یک توری پارچه‌ای می‌گذرانند تا آب آن کاملا گرفته شود. مواد باقی‌مانده را به‌شکل گلوله‌های کوچک درمی‌آورند و آن را در آفتاب خشک می‌کنند. کشک سفید هیچ مواد افزودنی ندارد و دارای ماندگاری طولانی است؛ به‌همین علت برای سوغات گزینه مناسبی محسوب می‌شود.
انواع نوشیدنی گرم
چای سرخ یا ترش
«چای ترش»، «چای سرخ» یا «چای مکی» برگرفته از گیاهی خوش‌رنگ به نام گل جاماییکا است که مزه‌ای ترش دارد و اغلب با شکر سرو می‌شود. این گیاه بیشتر در آمریکای لاتین و عربستان کشت می‌شود؛ ولی پرورش آن در استان‌های سیستان و بلوچستان و خوزستان نیز رواج دارد. در طب سنتی از چای ترش برای درمان بیماری‌های کبدی، تب و فشار خون بالا استفاده می‌شود. همچنین این نوشیدنی برای درمان سرفه و سرماخوردگی، تب، سرطان، دیابت و سنگ کلیه مفید است.
دودپتی یا شیر چای
یکی از نوشیدنی‌های گرم محبوب مردم سیستان و بلوچستان «شیر چای» یا به زبان محلی «دودپتی» نام دارد که جایگزین چای سیاه است. شیر چای را در بیشتر کافه‌ها، رستوران‌ها و سفره‌خانه‌ها می‌توان سفارش داد. این نوشیدنی را با شیر، چای کله‌مورچه‌ای، آب و گاهی هل یا زنجبیل تهیه می‌کنند.
چای ماسالا
یکی از نوشیدنی‌های گرم که طرفداران بسیاری در دنیا دارد، «چای ماسالا» است. این چای اصالت هندی دارد و جزو سوغات سیستان و بلوچستان نیز به شمار می‌آید. چای ماسالا ترکیبی از ادویه‌ها و چاشنی‌هایی همچون دارچین، هل، زنجبیل، میخک و جوز هندی است. این چای فوایدی فراوانی برای بدن دارد و برای پذیرایی در انواع مهمانی‌ها، مراسم رسمی و شادی سرو می‌شود.
حلوا یا مسقطی نیکشهر
«حلوا» یا «مسقطی» یکی از سوغات سیستان و بلوچستان به شمار می‌آید که پخت آن بیشتر در نیکشهر رواج دارد. این حلوا برای پذیرایی در مراسم عروسی، تولد نوزاد، اعیاد مذهبی و مراسم شادی سرو می‌شود. شکر، گلاب، نشاسته، زعفران، روغن، جوهر لیمو و کنجد از جمله مواد تشکیل‌دهنده حلوای نیکشهر هستند و محصول نهایی پس از آماده‌سازی با بادام زمینی، پسته، پودر نارگیل و بادام تزیین می‌شود. این حلوا یا مسقطی را با رنگ‌های سیاه، سبز و زرد تولید می‌کنند و درصد بالایی از آن به کشورهای پاکستان و عمان و دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس صادر می‌شود.
میگو
سواحل جنوب استان سیستان و بلوچستان جزو یکی از مناطق بی‌نظیر ایران برای پرورش «میگو» به شمار می‌آیند. این استان با برخورداری از بستر مناسب در سواحل مکران و شرایط اقلیمی، تنها نقطه‌ای از کشور است که در آن می‌توان دو دوره در سال نسبت به پرورش میگو اقدام کرد. این محصول به‌قدری با کیفیت و خوش‌طعم است که درصد بالایی از آن سالانه به کشورهای دیگر صادر می‌شود.
ماهی
درمیان شهرهای جنوبی، بندر چابهار که یکی از دیدنی های سیستان و بلوچستان است، تنها بندر اقیانوسی کشور به شمار می‌آید. ماهی‌ها و آبزیان صیدشده در این منطقه به نسبت دیگر مناطق سیستان و بلوچستان کیفیت و شهرت بیشتری دارند. از انواع ماهی‌های لذیذ آن می‌توان به سنگسر، قباد، شوریده، شیر، اره ماهی، سرخو، حلوا سیاه و هامور اشاره کرد.
صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان
سوزن دوزی
سوزن‌دوزی یکی از رودوزی‌های بی‌نظیر ایران محسوب می‌شود که به‌نوعی با زندگی بانوان سیستان و بلوچستان درآمیخته شده است. معمولا تمامی زنان این منطقه به موازات فراگیری اصول زندگی، از کودکی هنر سوزن‌دوزی را نیز یاد می‌گیرند. این رودوزی جزو هنرهای بسیار معروف و مطرح در سطح جهانی به شمار می‌آید؛ به‌طوری که می‌توان سوزن‌دوزی را هویت فرهنگی مردم بلوچ عنوان کرد. روستای قاسم‌آباد شهر بمپور یکی از قطب‌های اصلی این هنر است و بیشتر بانوان و دختران در این روستا به هنر سوزن‌دوزی اشتغال دارند.
سوزن‌دوزی را روی پارچه‌های زربافت، کتان، ابریشمی، پشمی، پنبه‌ای و با استفاده از نخ‌های ابریشمی، پشمی، الیاف مصنوعی، نخ نقده، نخ ملیله، نخ گلابتون و نخ سرمه اجرا می‌کنند. این هنر برای تزیین انواع لباس‌ها، رومیزی، کوسن، شال و روسری، کراوات، زیورآلات، سجاده و… کاربرد دارد. از انواع سوزن‌دوزی بلوچی می‌توان به ابریشم‌دوزی، گلابتون‌دوزی، پولک‌دوزی، شماره‌دوزی، نقده‌دوزی، پیله‌دوزی، سکمه‌دوزی، ممقان‌دوزی، بلوچ‌دوزی، ده یک‌دوزی، کمنددوزی و منجوق‌دوزی اشاره کرد.
قالی‌بافی
«قالی‌بافی» از هنرهای اصیلی به شمار می‌آید که از دیرباز در ایران رواج داشته است و امروزه افراد و هنرمندان زیادی در اقصا نقاط کشور به‌عنوان حرفه و به‌منظور کسب درآمد به آن می‌پردازند. فرش‌بافی در استان سیستان و بلوچستان نیز قدمتی طولانی دارد. بافت فرش در قسمت شمالی و جنوبی این استان از نظر ابعاد، رنگ و نوع حاشیه تفاوت دارد.
فرش‌های سیستانی و بلوچی در مواردی از قبیل استفاده از گره فارسی (گره نامتقارن)، استفاده از پود رنگی، دار قالی افقی و استفاده از نقش‌مایه‌هایی چون آهو، بز، شتر، ستاره، درخت، گل و… به یکدیگر شباهت دارند. اندازه قالی‌های سیستانی بزرگ‌تر از قالی‌های بلوچی است. در فرش‌های سیستانی نقوش انسانی (چهره)، حاشیه‌های گلیمی و رنگ‌های روشن مانند زرد، سفید، صورتی، شیری و شتری به کار می‌روند. از مشخصه‌های فرش‌های بلوچی می‌توان به نرمی و لطافت، استفاده از نقوش طبیعت‌گرایانه (حیوان، درخت، گل، باغ و ستاره)، نقشه‌های هندسی (لوزی، شش‌ضلعی و هشت‌ضلعی، خط‌چین و خط کشیده)، حاشیه‌های کم‌عرض و همچنین استفاده از رنگ‌های تیره همچون خاکستری، انواع قرمز، آبی تیره، قهوه‌ای و سیاه اشاره کرد.
گلیم بافی
«گلیم‌بافی» یا در گویش محلی «شال‌بافی» یکی از سوغات و صنایع دستی سیستان و بلوچستان به شمار می‌آید که اغلب روستاییان و عشایر در این استان به آن می‌پردازند. از گلیم برای زیرانداز، پرده، دیوارپوش، پشتی، سفره، سجاده و خورجین استفاده می‌شود. هنرمندان بلوچ این گلیم‌ها را با روش «تافتین» (بافت دو رخ) و معمولا با رنگ‌های تیره و نقوش هندسی و ذهنی می‌بافند.
پلاس بافی و جاجیم بافی
«پلاس» و «جاجیم» نوعی زیرانداز پشمی است که بافت آن در بیشتر مناطق ایران مرسوم است و یکی از صنایع دستی و سوغات سیستان بلوچستان نیز به شمار می‌آید. برای بافت پلاس در این منطقه معمولا از نقشه خاصی پیروی نمی‌شود و زمینه آن را خطوط رنگارنگ تشکیل می‌دهند.
جاجیم و پلاس در گذشته به‌منظور حفاظت از رطوبت، سرما و گرما، فرش‌کردن کف چادرهای عشایر و… کاربرد داشت. امروزه علاوه بر موارد اشاره‌شده از آن برای تزیین خانه‌ها نیز استفاده می‌کنند. پلاس و جاجیم از نظر شکل، رنگ و کاربرد به یکدیگر شباهت دارند؛ با این تفاوت که در جاجیم، خطوط به‌صورت عمودی و در پلاس به‌شکل افقی کنار هم قرار می‌گیرند.
سیاه چادر بافی
«سیاه چادر» یا «گدام» نوعی از چادر است که اغلب توسط بانوان عشایر در استان سیستان و بلوچستان بافته می‌شود. عشایر در زمان‌های ییلاق و قشلاق در این چادرها زندگی می‌کنند. رکن اصلی بافت سیاه چادر، مو یا پشم بز سیاه است که خاصیت‌های بی‌شماری همچون حفظ رطوبت در زمان بارندگی دارد. از جمله مزایای این چادر، سبک‌وزنی آن است و نسبت به چادرهای برزنتی نصب آسان‌تری دارد. برای بافت سیاه چادر در ابتدا موهای بز را می‌شویند و پاک می‌کنند. در مراحل بعدی نیز پس از حلاجی کردن پشم‌ها آن‌ها را می‌تابند و به‌صورت الیاف و چادر درمی‌آورند.
حصیر بافی
«حصیربافی» هنری که در اغلب مناطق ایران رایج است و سیستان و بلوچستان و شهرهای آن نیز از این امر مستثنی نیستند. این هنر جایگاه ویژه‌ای در میان بومیان این منطقه دارد و بسیاری از مردان و زنان از حصیربافی کسب درآمد و گذران زندگی می‌کنند. جالب است بدانید هنر حصیربافی در سیستان «خولک» و در بلوچستان «تگرد» نامیده می‌شود و تفاوت اصلی این دو در مواد اولیه آن‌ها است. برای بافت خولک از ساقه‌های نی و برای بافت تگرد از برگ درختان خرمای وحشی یا داز استفاده می‌کنند.
دودنی بافی
دودنی‌بافی یکی از سوغات اصیل استان سیستان و بلوچستان و هنرهای تاریخی این منطقه به شمار می‌آید و اغلب اهالی از آن به‌منظور تزیین خانه‌ها استفاده می‌کنند. دودنی در اصل توری تزیینی است که با تعدادی گیاه علفی، برگ‌های ساده و گل زرد رنگ تهیه می‌شود. درخصوص این هنر، عده‌ای باور دارند که آویختن دودنی در منزل باعث دفع چشم زخم و بلا از جان و مال صاحب خانه می‌شود؛ اما امروزه هنر دودنی‌بافی به نسبت قدیم بازار گرمی ندارد و متاسفانه در حال فراموشی است.
سفره بافی
سفره‌بافی یا به زبان محلی بلوچی «جهیزی» یکی از صنایع دستی و سوغات منطقه سیستان و بلوچستان به‌خصوص شهر زاهدان و زابل به شمار می‌آید. برای خلق این هنر از پشم شتر استفاده می‌شود و اغلب در وسط بافته‌ها نقش ترنج به‌چشم می‌خورد.
خامه دوزی
«خامه‌دوزی» یا در زبان محلی «خمک‌دوزی» یکی از صنایع دستی منطقه سیستان و بلوچستان است که با نام‌های دیگر «خامک‌دوزی» یا «سفید دوزی» نیز شناخته می‌شود. این هنر در واقع نوعی سوزن‌دوزی است که دوخت‌های آن با استفاده از نخ‌های ابریشمی زده می‌شود. قدمت خامه‌دوزی در این استان به زمان پیدایش ابریشم در منطقه بازمی‌گردد. از این هنر برای تزیین لباس، انواع دستمال، سفره، سرآستین، جانماز، دور یقه و… استفاده می‌کنند.
سیاه دوزی
«سیاه‌دوزی» به‌عنوان یکی از صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان شناخته می‌شود. برای خلق این هنر از نخ‌هایی با رنگ مشکی و معمولا از جنس ابریشم استفاده می‌شود. از سیاه‌دوزی اغلب برای تزیین پیش‌سینه و حاشیه لباس‌ها، یقه و سرآستین استفاده می‌کنند.
سکه دوزی و آینه دوزی
«سکه‌دوزی» و «آینه‌دوزی» از هنرهای اصیل استان سیستان و بلوچستان به‌خصوص شهر زابل به شمار می‌آید و قدمتی طولانی دارد. این هنر و تکنیک دوخت بعد از سوزن‌دوزی یکی از پرمصرف‌ترین و پرطرفدارترین دوخت‌های این منطقه محسوب می‌شود. سکه، مروارید، منجوق، پولک، آینه‌های کوچک، نوار یراق، دکمه صدفی، خرمهره و پارچه از اقلام مورد نیاز برای سکه‌دوزی و آینه‌دوزی هستند. از این هنر برای تزیین رختخواب عروس، روتختی، لباس‌های محلی، جلیقه، کمربند و… استفاده می‌کنند. سکه‌دوزی و آینه‌دوزی در برخی موارد در کنار ابریشم‌دوزی و قیطان‌دوزی نیز به چشم می‌خورد.
پریوار دوزی
«پریوار دوزی» یا «پلیوار دوزی»، یکی از هنرهای بومی استان سیستان و بلوچستان است که در شهرهایی همچون سراوان و ایرانشهر بیشتر رواج دارد. این هنر در واقع نوعی گل‌دوزی محسوب می‌شود که اغلب در لباس‌ها، حاشیه روسری و اشارپ بانوان بلوچ دیده می‌شود. برای خلق هنر پریواردوزی تنها به پارچه، سوزن و نخ احتیاج است. از این تکنیک همچنین برای تزیین دور آستین، کلاه، بازوبند، جلد کتب مذهبی، سرمه‌دان و… استفاده می‌کنند.
سفالگری
سفال و هنر «سفالگری» به‌عنوان صنایع دستی و سوغات در استان سیستان و بلوچستان و به‌خصوص روستای کلپورگان شناخته می‌شود. هنرمندان روستای کلپورگان اغلب از بانوان این منطقه هستند که برای خلق این هنر، از چرخ سفالگری استفاده نمی‌کنند و ظروف را با دست می‌سازند. این سفالینه‌ها فاقد لعاب هستند و خاک مورد استفاده در آن‌ها به‌گونه‌ای است که پس از پخت به‌رنگ قرمز در می‌آید.
از جمله آثاری که با سفالگری ساخته می‌شوند می‌توان به کوزه، انواع بشقاب، پارچ و لیوان، گلدان، قوری، چلیم یا قلیان، خمیردان و انواع کاسه اشاره کرد. موزه زنده سفال کلپورگان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و سفالگری این روستا در فهرست آثار میراث ناملموس کشور قرار گرفته است.
جواهرات و زیورآلات سنتی
«جواهرات و زیورآلات سنتی» منطقه سیستان و بلوچستان یکی از هنرهای بی‌نظیر به شمار می‌آید که قدمتی بسیار طولانی دارد. وجود قدیمی‌ترین کوره‌های ذوب فلز در این منطقه گواه بر این مدعا است. در گذشته جواهرات سیستانی جزو هدایای ارزشمندی بودند که آن‌ها را به دربار شاهان و مراکز حکومتی ارسال می‌کردند. این هنر تنوع بالایی دارد که از میان آن‌ها می‌توان به چوری (النگو)، کپگو (گردن‌بند)، تاسنی (سنجاق سینه)، در (گوشواره) و سربند اشاره کرد.
نمد مالی
«نمدمالی» یکی از صنایع دستی قدیمی در ایران است که همچنان در برخی نقاط کشور و استان سیستان و بلوچستان به آن می‌پردازند. نمد از درهم‌فشردن الیاف پشمی تولید می‌شود؛ ماده اصلی نمد، پشم گوسفند با الیاف بلند است. برخی از نمدهای بلوچی به‌لحاظ ترکیب رنگ‌های متنوع و شاد، نوعی اثر هنری به‌شمار می‌آیند. در این منطقه تهیه، شستن و رنگرزی پشم‌ها اغلب توسط مردان بلوچ انجام می‌شود و ساخت نمد به عهده بانوان بلوچ است. در گذشته از آن برای تهیه کلاه، جلیقه، لباس و زیرانداز استفاده می‌کردند؛ اما امروزه بیشتر کاربرد تزیینی دارد.
انواع سازهای محلی
قیچک
«قیچک» یا «غیژک» نوعی ساز زهی آرشه‌ای است که بیشترین کاربرد را در موسیقی نواحی جنوب شرق ایران از جمله سیستان و بلوچستان دارد. این ساز را به دوصورت با آرشه و با مضراب می‌توان نواخت. از انواع ساز قیچک می‌توان به معمولی، محلی، باس و آلتو اشاره کرد که تمامی آن‌ها متشکل از کاسه طنینی، دسته و بدنه چوبی، پوست آهو یا گوسفند، آرشه از جنس موی اسب، سرپنجه، شیطانک، سیم‌گیر، چهار رشته سیم فلزی، خرک و گوشی‌ها هستند. در حال حاضر قیچک نوازی در گروه‌نوازی سازهای ملی متداول شده است و این نشان از شناخته‌شدن و محبوبیت این ساز دارد.
تنبیره یا تنبورک
«تنیبره» یا «تنبورک» کاسه طنینی بزرگ دارد و مشابه نیمه گلابی است. اغلب کاسه این سازها به‌وسیله منبت‌کاری تزیین شده‌اند که به «پاروریچ» یا «پاروریز» معروف هستند. برای ساخت دسته تنبورک از چوب گیاهان و درختانی همچون «پرینک» یا «شاگ» استفاده می‌کنند.
رباب
«رباب» یکی از سازهای اصیل سیستان و بلوچستان است که قدمت آن به بیش از هزار سال پیش بازمی‌گردد. این ساز طی چندین دهه اخیر با تغییراتی که داشته، باعث پیوستن به سازهای ملی و کنسرتی شده است. خاستگاه رباب، مناطق سیستان و بلوچستان، خراسان دوره اسلامی، پاکستان و افغانستان است. از اجزای این ساز می‌توان به کاسه طنینی، بدنه چوبی، دسته، گوشی‌ها، سیم‌گیر، سیم، مضراب از جنس شاخ آهو یا پلاستیک، سرپنجه از جنس چوب توت، پوست آهو یا بز، دستان‌ها از جنس زه، نخ نایلونی یا نخ‌های نسوز، خرک از جنس شاخ آهو یا چوب توت و تارها اشاره کرد.
دهل
«دهل»، نوعی طبل بزرگ به‌شکل استوانه بلند، که بدنه آن از چوب (گاهی فلز) و دو طرف آن از پوست ساخته شده است. این ساز با تسمه‌ای بلند از شانه چپ نوازنده آویزان می‌شود. طرف راست دهل با چوبی قوس‌دار (مضراب دهل) به صدا درمی‌آید و طرف چپ با دو چوب کوچک (نلوک) متصل به انگشت‌های دست چپ نواخته می‌شود. دهل از جمله سازهایی است که به‌همراه ساز «سرنا» اغلب در مراسم عروسی، کشتی محلی و به‌خصوص رقص‌های محلی استان سیستان و بلوچستان کاربرد دارند.
دایره
دایره یا در زبان محلی «داره» یکی از آلات موسیقی کوبه‌ای محسوب می‌شود که به «دف» نیز معروف است. این ساز بیشتر توسط بانوان منطقه سیستان و بلوچستان در مراسم شادی به‌ویژه جشن عروسی و همچنین اعیاد مذهبی نواخته می‌شود.
درکر و تمبوک
«درکر و تمبورک» نوعی ساز کوبه‌ای محسوب می‌شود و متشکل از دو طبل در اندازه‌های مختلف است. پوست روی طبل‌ها را با کمک حلقه‌هایی از جنس چوب انار می‌بندند. نواختن درکر و تمبوک اغلب توسط دو نوازنده انجام می‌شود.
دونلی
«دونلی» سازی متشکل از دو نی مساوی و از هم جدا است. یکی از نی‌ها مونث، دیگری مذکر و تفاوت آن‌ها در تعداد روزنه‌های روی بدنه است. سر این ساز به‌دلیل برخورد با لب نوازنده، برشی به‌صورت بیضی دارد. در نواختن موسیقی به‌وسیله دونلی معمولا با یکی از آن‌ها ریتم پایه و با دیگری ملودی انجام می‌شود.
خراطی
«خراطی» نوعی هنر ساخت اشیا با چوب است که در برخی از نقاط ایران از جمله سیستان و بلوچستان و لرستان به آن پرداخته شده است. این هنر قدمتی طولانی دارد؛ به‌نحوی که در برخی از بقایای نقش‌برجسته کاخ داریوش در تخت جمشید نشانه‌هایی از خراطی به چشم می‌خورد. هنر خراطی حاصل تراش و شکل‌دادن به چوب در اثر حرکت دورانی دستگاه خراطی است و به کمک آن اشیایی چون آباژور، ظروف چوبی، گهواره و قلیان تولید می‌شود.
لعبتک
به گزارش وب گاه گردشگری کجارو، «لعبتک» یا «لبتک» دست سازه‌های عروسکی هستند که ریشه‌ای کهن در منطقه سیستان و بلوچستان دارند و در واقع نمادی از پوشش و فرهنگ مردم بومی این استان هستند. برای ساخت این عروسک‌ها از چوب درخت گز شاهی (یکی از درختان مقدس سیستان و بلوچستان)، پشم یا پنبه و خرده پارچه استفاده می‌شود. هنر ساخت لعبتک در فهرست میراث ملی ناملموس قرار گرفته است.
