افق‌های روشن روابط بین‌المللی با اندیشمندی دولت شهید رئیسی رقم خورد

به گزارش هیچ یک _  سازمان همکاری شانگهای در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان پایه‌گذاری شد. این سازمان اوراسیایی میان‌دولتی برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و سیاسی با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه، تشکیل شده است.

بعد از اینکه ازبکستان به این سازمان پیوست، نام آن به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر یافت. در تاریخ ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ با سفر شهید رئیسی به دوشنبه، پایتخت تاجیکستان و شرکت در اجلاس سران، این سازمان با عضویت ایران موافقت کرد و لایحه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران در این سازمان در تاریخ ۶ آذر ۱۴۰۱ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در کمتر از دو سال و همزمان با برگزاری اجلاس مجازی سران کشورهای عضو این سازمان در چهارم جولای ۲۰۲۳ (۱۳ تیر ۱۴۰۲) در هند، عضویت رسمی جمهوری اسلامی ایران در این سازمان تصویب و اعلام شد.

سازمان همکاری شانگهای از نظر جغرافیایی و اقتصادی اهمیت بسزایی دارد و کشورهای عضو آن حدود ۳۰ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می‌دهند و حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند. هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، روسیه، پاکستان، تاجیکستان و ازبکستان اعضای اصلی سازمان همکاری شانگهای هستند و ایران نیز به‌عنوان نهمین عضو در آن حضور دارد. افغانستان، بلاروس و مغولستان در سازمان همکاری شانگهای دارای وضعیت ناظر و ۶ کشور آذربایجان، ارمنستان، کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا دارای وضعیت شریک گفت‌وگو هستند.

مزایای عضویت در سازمان همکاری شانگهای

عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای نه تنها از جهت گسترش این سازمان بلکه به دلیل غنای ژئوپولیتیکی آن در به چالش فراخواندن نظم جهانی تحت رهبری ایالات‌متحده حائز اهمیت است. از آن جایی که سازمان همکاری شانگهای در حوزه‌های بسیاری نظیر حوزه اقتصادی فعالیت می‌کند کشور ما، از طریق این سازمان می‌تواند منافع منطقه‌ای خود را در این حوزه‌ها موثرتر دنبال و تامین کند.

این سازمان همچنین به ایران فرصت استفاده از وام‌ها و مقررات گمرکی ویژه حاکم بر روابط بین کشورهای عضو را می‌دهد. چین پیشنهاد کرده است که سازمان همکاری شانگهای تسویه ارز محلی بین کشورهای عضو را افزایش دهد و ایران می‌تواند به‌عنوان عضو جدید در سازمان همکاری شانگهای از این فرصت استفاده کند و مبادلات دلاری در تجارت دوجانبه خود با سایر اعضا را کاهش دهد.

سازمان همکاری شانگهای می‌تواند از طریق تجارت انعطاف‌پذیر، اقتصاد ایران را که تحت تحریم قرار گرفته است، تقویت کند و ارتقاء دهد، همچنین جریان سرمایه‌گذاری را افزایش بدهد، رشد گردشگری را تحریک کند و ایران به سیستم جایگزین در شبکه مالی جهانی دسترسی پیدا کند. منابع غنی نفت و گاز ایران، تهران را به عضوی مناسب برای مشارکت در مذاکرات انرژی سازمان همکاری شانگهای تبدیل کرده است.

موقعیت جغرافیایی ایران برای سازمان همکاری شانگهای بسیار مهم است؛ ایران در چهارراه اصلی اتصال اعضای اصلی سازمان و کشورهای شریک گفت‌وگو قرار دارد. کریدور ترانزیتی بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) علاوه بر اتصال حداقل چهار منطقه اصلی آسیای مرکزی، جنوب آسیا، غرب آسیا و قفقاز، مسیر خود را از طریق ایران دنبال می‌کند.

هدف بلندمدت تبدیل شدن به یک کشور قطبی با ایفای نقشی حیاتی در این کریدور ترانزیتی است. ایران به کشورهای عضو اطمینان داده است که مسیرهای ایمن، قابل اعتماد و پایدار در کریدور شمال-جنوب و در کنار تامین زیرساخت‌ها برای بندر جنوبی چابهار فراهم می‌کند؛ بندر چابهار، هند را به منطقه آسیای مرکزی و اروپا متصل می‌کند بنابراین توسعه و استفاده از ظرفیت و زیرساخت این بندر می‌تواند تجارت را در منطقه به ویژه از طریق کریدور ترانزیتی بین‌المللی شمال-جنوب تقویت کند. تهران همچنین مشتاق توسعه کریدور ایران، افغانستان و ازبکستان است که شهرهایی مانند مزارشریف و هرات را مستقیما به بندر چابهار متصل خواهد کرد.

عضویت ایران در گروه بریکس

عضویت ایران در گروه بریکس نیز ازجمله دستاوردهای دولت آیت‌الله رئیسی در مدت زمان مسئولیت ایشان بوده است. ارتباطات بین‌المللی ایران از سال ۱۴۰۰ در مسیر متفاوتی قرار گرفت و علاوه بر تلاش برای احیای روابط با غرب در راستای منافع بین‌المللی، رویکرد دولت شهید رئیسی استفاده حداکثری از ظرفیت‌های بین‌المللی موجود بود؛ افزایش سطح ارتباطات در پیمان شانگهای، عضویت در بریکس، احیای روابط ایران و عربستان، موافقت‌نامه جامع همکاری ۲۰ ساله با روسیه و تلاش برای اجرای سند ۲۵ ساله همکاری با چین اقداماتی بود که طی دو سال و نیم در دولت سیزدهم پیگیری شد.

بریکس، سازمانی برای کشورها با اقتصادهای نوظهور است و با توجه به تحریم برخی کشورهای عضو این گروه از سوی غرب، اتحاد در بریکس در راستای همکاری‌های اقتصادی ایران حائز اهمیت است. جمهوری اسلامی ایران در دوم شهریور ۱۴۰۲ به گروه بریکس پیوست.

نخستین نشست نمایندگان کشورهای عضو گروه بریکس در سال ۲۰۲۴ میلادی با حضور معاونان وزیران امور خارجه ۱۰ کشور عضو این گروه در مسکو آغاز به کار کرد و نخستین نشست گروه بریکس پس از ورود پنج عضو جدید از ابتدای سال ۲۰۲۴ (دی ماه ۱۴۰۲) بود و برای نخستین‌بار، نمایندگان جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، مصر و اتیوپی در کنار اعضای قدیمی (روسیه، چین، برزیل، ‌ هند و آفریقای جنوبی) به مدت سه روز درباره برنامه‌های بریکس در سال ۲۰۲۴ میلادی تبادل نظر کردند.

اهداف گروه بریکس

گروه بریکس در حال توسعه نهادهای داخلی خود برای یکپارچگی و افزایش قدرت موثر اقتصادی در سطح جهان است و هدف اولیه آن حمایت از پیشبرد برنامه‌های توسعه اعضا و تقویت جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی عنوان شده است. تاسـیس نهادهای مالی مستقل از نهادهای غربی یکی از مهمترین موفقیت‌های بریکس در پیشـبرد همگرایـی و مهمترین مزیت آن در ساختار جدید اقتصادی جهانی است، به همین دلیل بانک توسعه نوین گروه بریکس به سلطه صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی پایان خواهد داد و این بانک تسهیلات مالی و پرداخت وام دارد و بر خلاف شروط بانک جهانی، می‌توان به راحتی از تسهیلات مالی آن برخوردار شد.

یکی دیگر از اهداف بریکس، انفصال از دلار به‌عنوان ارز معیار تجارت بین‌المللی است که یکی از مهمترین اهداف بریکس، دلارزدایی و مبادلات تجاری با استفاده از ارزهای ملی است همچنین تشکیل صندوق «ذخیره ارزی بین‌المللی» بر اساس ارز کشورهای عضو نیز از دیگر مزایای عضویت در این گروه خواهد بود. در ماه مه ۲۰۲۲، معاون نخست‌وزیر روسیه گفت که روسیه و ایران توافق کردند تا حد امکان به تسویه حساب‌های متقابل با ارزهای ملی روی بیاورند.

گروه بریکس از اقتصادهای نوظهور که قبلا برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی را تشکیل می‌داد، پس از پیوستن ایران، اتیوپی، مصر و امارات متحده عربی در ژانویه سال جاری میلادی، دستخوش توسعه گسترده‌ای شد و بر اساس داده‌های ارائه شده صندوق بین‌المللی پول در اسفند ماه سال ۱۴۰۲، سهم گروه هفت (شامل کانادا، فرانسه، ژاپن، ایتالیا، ایالات‌متحده، بریتانیا و اتحادیه اروپا) از تولید ناخالص داخلی جهانی بر حسب برابری قدرت خرید طی چند سال گذشته در حال کاهش بوده است و از ۵۰.۴۲ درصد در سال ۱۹۸۲ به ۳۰.۳۹ درصد در سال ۲۰۲۲ رسید.

انتظار می‌رود این رقم در سال جاری به ۲۹.۴۴ درصد کاهش یابد و محاسبات صندوق بین‌المللی پول نشان داد، پس از گسترش گروه بریکس، کشورهای این گروه از نظر سهم خود در تولید ناخالص داخلی جهانی بر حسب برابری قدرت خرید با ۳۶.۶ درصد از گروه هفت پیشی گرفتند.

مزایای عضویت در گروه بریکس

دولت شهید رئیسی همواره بر عدم گرایش مغرضانه به شرق و غرب متمرکز بوده است. ضمن ادامه مذاکرات هسته‌ای برای بازگرداندن برجام، در حال مذاکره با چین، روسیه و سایر کشورهای غیرغربی نیز بوده است. رویکرد کلی دولت سیزدهم این بوده است که ایران شرکای تجاری خود را متنوع کند. این تنوع می‌تواند به ایران در گفت‌وگو با طرف‌های خارجی کمک کند زیرا آنها می‌دانند که تنها گزینه برای ایران نخواهند بود اما ممکن است در برخی مقاطع تاریخی به دلیل مطالبات بیش از حد دولت‌های غربی، شرکای اصلی، دولت‌های شرقی باشند، اما به‌طور کلی، ایران به دنبال رویکرد تقابلی با هیچ‌یک از طرفین نیست.

از آنجایی که اولویت اصلی بریکس تقویت روابط اقتصادی است، یکی از ابزارهای توسعه یک سیستم مالی بدون دلار برای کاهش ارزش معاملات مالی محسوب می‌شود. البته، رسیدن آن به سیستم مالی یکپارچه یا ارز مشترک، زمان می‌برد، با این حال، اقداماتی در این راستا انجام می‌شود که می‌تواند معاملات را تسهیل کند. با توجه به این واقعیت که ایران تحت تحریم‌های ایالات‌متحده قرار دارد که تراکنش‌های مالی آن را محدود می‌کند، این عضویت ایران را قادر می‌سازد تا معاملات با پول ملی انجام دهد و نکته مهم این است که چین، امارات و برزیل شرکای تجاری کلیدی ایران هستند.

در واقع، می‌توان گفت که عضویت ایران در بریکس می‌تواند در معاملات، انتقال فناوری و سهم بازار موثر واقع شود یعنی شبکه هیبریدی مبادلات انرژی ایجاد خواهد شد و سپس به بخش اقتصادی گسترش می‌یابد. با این حال، مهمترین فرصت، بخش غیر انرژی است زیرا عضویت ایران در بریکس یا هر نهاد بین‌المللی دیگری قدرت چانه‌زنی سیاسی آن را تقویت می‌کند. ایران در کوتاه‌مدت، می‌تواند از عضویت بریکس برای افزایش سهم خود در بازار نفت بدون استفاده از معاملات دلاری بهره‌مند شود و به درآمد خود دسترسی داشته باشد.

بریکس در حال توسعه مواردی است که به ایران اجازه می‌دهد از پول ملی خود در معاملات استفاده کند و تجارت خود را تسریع بخشد و انتظار می‌رود بریکس توسعه همکاری را به‌عنوان نهاد جایگزین بدون دامن زدن به درگیری‌ها تسهیل کند. عضویت ایران در بریکس بر وزن ایران در آینده سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جهان خواهد افزود و دولت شهید رئیسی به درستی در این مسیر حرکت کرده است.

دولت شهید رئیسی با درایت خود افقی روشن در روابط بین‌المللی ایران رقم زده است و با وجود تمام مشکلات ساختاری و تداوم و تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، عملکرد اقتصاد کلان کشور در ۱.۵ سال اخیر نشان از بهبود بسیاری از متغیرها و شاخص‌های اقتصادی دارد. این مسیر می‌تواند نویدی بر حل بسیاری از مشکلات اقتصادی و فرصتی مغتنم برای استفاده از ظرفیت گسترده اعضای گروه بریکس و سازمان همکاری شانگهای شمرده شود و در واقع پیشرفت‌های حاصل شده در این زمینه ظرفیت قاره کهن را در مقابل اتحادیه اروپا و آمریکا به رخ خواهد کشید.