کنشگران ساخت نظام آموزشی ایران

علی قربانی، پژوهشگر تعلیم‌و‌تربیت

نظام آموزشی و تربیتی ایران که به سبک سنتی الگوهای نهادی همچون مساجد، مکتبخانه، مدارس علمیه، خانقاه‌ها و نظامات فتوت را دربرمی‌گرفت، از دوره فتحعلیشاه قاجار ، یعنی حدود ۲۰۰ سال پیش دچار تحولاتی شد که به مرور و تا پایان عصر پهلوی (طی ۱۵۰ سال)، مدرسه جدید (اسکول) و دانشگاه (یونیورسیتا)، به جزء اصلی آن مبدل گشت.

برای ایجاد این تحو ل نهادی، کنشگران مختلفی در وجه فردی و گروهی به فعالیت پرداختند که مهمترین آنها را می‌توان در ۴ گروه ذیل دسته‌بندی کرد:

• بیگانگان
• حاکمیت
• روشنفکران
• روحانیت

به لطف خدا توفیق داشتم در رساله دکتری خود مطالعه‌ای بر روی این کنشگری‌ها داشته و چارچوبی برای تحلیل آن ارائه دهم. بر اساس این مطالعه، تحولات نظام آموزشی، تصویری است از تحولات ساخت اجتماعی و نمی‌توان بدون توجه به روابط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، تحولات مدرسه را به درستی درک کرد. نقص عموم پژوهش‌هایی که تا کنون به زبان فارسی در زمینه تاریخ تحولات مدرسه‌ای نگاشته شده نیز به همین مسئله باز می‌گردد.

همچنین هر یک از این گروه‌های چهارگانه زیر اجزائی داشته‌اند که فهم آن در تحولات نظام اجتماعی و نظام آموزشی دارای اهمیت است؛ برخی مانند بیگانگان و روحانیت، از انسجام قوی در سلسله‌مراتب درونی خود برخوردار بوده و با افقی بلندمدت به ساخت اجتماعی پرداختند، برخی دیگر مانند دولت و روشنفکران انسجام کمتری داشته و عموماً افق کوتاه مدت تحولات را می‌دیدند. زیر اجزاء این گروه‌ها در این پژوهش اینگونه دسته‌بندی شدند:

• بیگانگان: مدارس میسیونی/ سفرا و نیروهای رسمی/ انجمن‌های آموزشی و فرهنگی/ مستشاران/ سازمان‌های بین‌المللی
• حاکمیت: خاندان سلطنتی/ مجلس/ وزارتخانه و نظام اداری
• روشنفکران: مدارس و انجمن‌های مخفی/ احزاب سیاسی
• روحانیت: سلسله‌مراتب مرجع-مقلدی (مراجع تقلید/ مجتهدین بزرگ شهرها/ قضات شرعی/ پیش‌نمازان و مشایخ محله/ طلاب مدارس علمیه)

ما برای فهم تحولات آتی نهاد مدرسه و  نظام آموزش رسمی در ایران، نیازمند فهم روابط بین این کنشگران و الگوهای مداخلاتی آنان هستیم. از این رو اگر توفیق داشته باشم، بخشی از یافته‌ها یا نقاط کلیدی فعالیت این کنشگران (به ویژه حاکمیت و بیگانگان) را روایت خواهم کرد.